Η ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΗΣ ΜΑΓΕΙΑΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΚΚΛΗΣΙΑ - του Αρχιμ. Βαρνάβα Λαμπρόπουλου, Βόλος, 17.11.15
Είναι γνωστή η συζήτηση που έκανε το 1831 ο άγιος Σεραφείμ του Σάρωφ με τον κτηματία Νικόλαο Μοτοβίλωφ σχετικά με την απόκτηση του Αγίου Πνεύματος. Λίγο παλιότερα είχε ρωτήσει ο Μοτοβίλωφ τον άγιο:
- Μπάτουσκα, υπάρχει αλήθεια ο διάβολος;
- Τί σας μαθαίνουν στα πανεπιστήμιά σας, απάντησε λίγο ειρωνικά ο στάρετς. Και βέβαια υπάρχει ο διάβολος.
- Και πώς μπορεί να κάνει κακό σε μένα, που εξομολογούμαι και κοινωνώ τακτικά;
- Πάψτε! φώναξε ο στάρετς με ένα είδος φρίκης. Μην τον υποτιμάτε. Δεν ξέρετε την δύναμή του. Ο πιο ελάχιστος από τους δαίμονες θα μπορούσε να καταστρέψει την γη, αν η Θεία Χάρη δεν έκανε αδύναμο αυτό τους το μίσος εναντίον της δημιουργίας του Θεού[1].
* * *
Προφανώς ο άγιος Σεραφείμ δεν αμφισβητούσε την δύναμη των αγίων Μυστηρίων, ούτε το ότι η τακτική μετοχή μας σ' αυτά θα έπρεπε να μας εξασφαλίζει «αποτροπήν πάσης ενεργείας διαβολικής». Λέμε «θα έπρεπε», διότι - ως γνωστόν - η μετοχή μας στα Μυστήρια δεν λειτουργεί μαγικώ τω τρόπω αλλά απαιτούνται προϋποθέσεις. Προϋποθέσεις, φυσικά, όχι μόνο για τους μεταλαμβάνοντες αλλά και για τους ιερουργούντες.
Την απουσία της πιο βασικής προϋπόθεσης θεωρούμε ότι την καταγγέλλει πολύ εύστοχα ένας μεταστραφείς στην Ορθοδοξία, ο μακαριστός Olivier Clément.
Παρένθεση: ο Clément δεν είναι ... Πατέρας της Εκκλησίας. Πολλά γραφτά του είναι συζητήσιμα. Η μαρτυρία του, όμως, μας είναι πολύ χρήσιμη, γιατί είναι ένας άνθρωπος, που «περπάτησε» πολύ για να φτάσει στην Εκκλησία. Ξεκίνησε από τον αθεϊσμό των γονιών του, πέρασε στον μαρξισμό, μετά στον υπαρξισμό, έπειτα σε ανατολικές θρησκείες και κατέληξε στον Χριστιανισμό. Έζησε στο πετσί του την «αφυδάτωση» του δυτικού Χριστιανισμού και άρχισε να γεύεται παρόμοιες «ξηρασίες» και στην Ορθοδοξία της Ευρώπης. Γι' αυτό θεωρούμε ότι η καταγγελία του έχει τεράστιο βάρος. Ας τον ακούσουμε:
«Γιατί η Εκκλησία μας, αναρωτιέται ο Clément, αντί να αξιοποιεί σωστά τον λειτουργικό της πλούτο, τον αφήνει να γίνεται ένα τελετουργικό νανούρισμα, συγκινητικό μεν στον αρχαϊσμό του, αλλά δίχως ενδεχόμενο συνειδητής συμμετοχής, πνευματικής ωρίμανσης και μεταμόρφωσης; Γιατί η Εκκλησία μας να καταντάει να φτιάχνει ανθρώπους που παιδιαρίζουν, και να μη γεννάει τους δικούς της άνδρες 'εις μέτρον ηλικίας του πληρώματος του Χριστού', που θα επωμισθούν την μεγάλη περιπέτεια της αφιέρωσης στα βαθέα της ζωής; Μετά από αυτά, που θα βρεθή ο αληθινός ποιμένας; Και πως να μην καταντήσει ο ποιμένας ένας λαχανιασμένος προφήτης, που εγκαταλείπεται τελικά στα πνεύματα, αντί να τα διακρίνει;[2]»
Όσο και να ακούγεται υπερβολικός σε αυτά που έγραφε ο Clément πριν από 40 χρόνια, σίγουρα λέει αλήθειες, που δεν έχουν πάψει να ισχύουν. Και σήμερα, από «λαχανιασμένους προφήτες» ... είναι γεμάτος ο τόπος! Όσον αφορά δε την διάκριση των πνευμάτων, ίσως δεν είναι λίγες οι φορές, που ακούσαμε εξομολογήσεις του τύπου: «Αν ο πατήρ τάδε, αντί να με 'πεθάνει' στους εξορκισμούς, με είχε στείλει νωρίτερα στον γιατρό, θα είχα ταλαιπωρηθεί λιγότερο»!...
Πριν, όμως, αναφερθούμε στο πολύ σημαντικό θέμα της συνεργασίας μας με τους ψυχιάτρους, θεωρούμε χρήσιμο να θυμίσουμε ελάχιστα στοιχεία για την
1. ΦΥΣΗ ΤΩΝ ΔΑΙΜΟΝΩΝ
Οι εκπεσόντες άγγελοι-δαίμονες μετά την πτώση τους δεν έπαυσαν - κατά τον άγιο Ιωάννη τον Δαμασκηνό - να διατηρούν κάποιες ιδιότητες των νοερών ουσιών, όπως «το κούφον, το αεικίνητον και το ασώματον». Δεν έπαυσαν να είναι νόες «ου σωματικώς περιγραφόμενοι, ουδέ τριχή διαστατοί», ούτε έπαυσαν να είναι «αόριστοι, δηλ. μη περιοριζόμενοι υπό τειχών, θυρών και κλείθρων». Ασώματοι, βέβαια, και άυλοι «όσον προς ημάς». Όχι σε σύγκριση με τον Θεό. «Παν γαρ το συγκρινόμενον προς τον Θεόν, παχύ τε και υλικόν ευρίσκεται»[3].
Συνέχισαν, λοιπόν, οι δαίμονες να είναι «νόες», «νοερές ουσίες», πανέξυπνοι και πανεπιστήμονες, μόνο που με την πτώση τους, από φωτεινοί νόες έγιναν σκοτεινοί. Και έτσι διέστρεψαν την εξυπνάδα τους και την επιστημοσύνη τους σε σκοτεινά νοήματα και ύπουλες μεθοδείες. Σε παγίδες δηλ., που κάνουν και έναν Μέγα Αντώνιο να τρομάζει και να απορεί: «Τις άρα παρέρχεται ταύτας;»
Πρώτη, ως γνωστόν παγίδα του διαβόλου είναι να πείσει τους ανθρώπους ότι δεν υπάρχει. Μερικοί το κατοχυρώνουν αυτό και με ... πατερικές ρήσεις ότι ο διάβολος, ως «σκότος», δεν μετέχει στο είναι αλλά στο μη είναι. Φυσικά, αυτό δεν σημαίνει ότι ο διάβολος είναι ανύπαρκτος! Απλώς σημαίνει ότι δεν μετέχει στην όντως Ζωή, στην Ζωή του Θεού, αλλά «κατ' αποβολήν της όντως ζωής» έγινε «νεκρόν πνεύμα, νεκρούν τους εγγίζοντας», όπως λέει ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς. Έγινε δηλ. ανθρωποκτόνος! Επομένως, «νεκρόν πνεύμα» - ας το ξαναπούμε - δεν σημαίνει «αέρας κοπανιστός». Αν εμείς του ανοίξουμε την πόρτα ή του λύσουμε τα χέρια, τότε πραγματικά μπορεί να μας εξοντώσει.
Αυτά τα ολίγα περί της φύσεως και του έργου των δαιμόνων τα θυμίζουμε και ως απόπειρα απάντησης στο ερώτημα: «Παππούλη, τα δέχεται η Εκκλησία τα μάγια; Υπάρχουν μάγια;». Πρόκειται για το πρώτο μάλλον ερώτημα, που μας απευθύνουν συνήθως οι ερχόμενοι σε μας για να τους λύσουμε τα (εντός η εκτός εισαγωγικών) μάγια.
Ας αποτολμήσουμε τώρα κάποιες σκέψεις για την
2. ΣΧΕΣΗ ΤΗΣ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΜΕ ΤΗΝ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
Το 1980 έγινε το Α΄ Συμπόσιο Ποιμαντικής Ψυχολογίας και Εξομολογητικής στην Ι. Μ. Παρακλήτου. Εκεί ο σοφός και έμπειρος πνευματικός και νυν αγιορείτης π. Αντώνιος Ρωμαίος είχε τονίσει ότι «και ο αγιώτερος στις προθέσεις του πνευματικός είναι δυνατόν να αποβή όχι μόνο άκαρπος αλλά και επικίνδυνος, εάν δεν έχει αποκτήσει πολύ καλές γνώσεις σύγχρονης ψυχολογίας»[4]. Όχι - φυσικά - για να υποκαταστήσει τον γιατρό (Θεός φυλάξοι!) αλλά για να αποφύγει, κατά το δυνατόν, λάθη στην διάγνωση.
Για παράδειγμα: Αλλοίμονο αν ο ποιμένας εκλάβει την μαρτυρία του (εντός εισαγωγικών) «μαγεμένου» ότι ακούει «φωνές», ως επαρκή ένδειξη ότι είναι «δαιμονόπληκτος», την στιγμή που το σύμπτωμα παραπέμπει σε σοβαρή ψυχολογική διαταραχή και χρήζει επειγόντως ιατρικής βοηθείας. Το γεγονός ότι ο διάβολος μπορεί να «αξιοποιήσει» την ασθένεια για να «στείλει» τα δικά του μηνύματα, ουδόλως σημαίνει ότι το μόνο που απαιτείται είναι ... εξορκισμοί!
Έτερος π. Αντώνιος, εξ ίσου σοφός και έμπειρος ποιμένας, ο θεμελιωτής του συγχρόνου αντιαιρετικού έργου της Εκκλησίας μακαριστός π. Αντώνιος Αλεβιζόπουλος, επισημαίνει τον κίνδυνο μιας - όπως την ονομάζει - «υπηρεσιακής οριοθέτησης». Το να περιοριστούμε, δηλ. να πούμε πως όλα αυτά τα (εντός ή εκτός εισαγωγικών) μαγικά είναι αντίθετα με την χριστιανική πίστη και να θεωρήσουμε ότι έληξε η αποστολή μας. «Δεν μπορούμε», λέει ο π. Αντώνιος, «να τα ρίξουμε όλα σε ένα 'καζάνι'. Είναι ανάγκη να προβούμε σε λεπτές διαφοροποιήσεις. Μήπως κάποια από τα δήθεν «μαγικά» φαινόμενα προέρχονται από τα βαθύτερα στρώματα της συνείδησης του παθόντος; Μήπως είναι «προβολές» εσωτερικών συγκρούσεων η συγκρούσεων με το περιβάλλον;» Και καταλήγει ο π. Αντώνιος: «Η συνεχής υπόμνηση στον άνθρωπό μας ότι βρίσκεται σε κατάσταση δαιμονοπληξίας, η απολυτοποίηση της δαιμονικής ερμηνείας των φαινομένων, δυσκολεύει την προσφορά βοηθείας, τρομοκρατεί τους ανθρώπους και δεν επιτρέπει την περαιτέρω έρευνα για την εξακρίβωση της αληθινής αιτίας των πραγμάτων»[5].
Από τις διεισδυτικές παρατηρήσεις του π. Αντωνίου είναι φανερό αυτό που τόσο κοφτά διατύπωσε ο μακαριστός καθηγητής της Ποιμαντικής Ψυχολογίας Ιωάννης Κορναράκης: «Ακόμα κι όταν ο θρησκευτικός άνθρωπος αρνείται την σχέση της ψυχολογίας με την πνευματική ζωή, η σχέση αυτή υπάρχει de facto»[6].
Και επομένως, η συνεργασία του ποιμένος με τους επιστήμονες της ψυχικής υγείας είναι κάτι περισσότερο από επιβεβλημένη, με σκοπό να δίδεται - κατά το δυνατόν - σωστή απάντηση στο κρίσιμο ερώτημα: Σε ποιό βαθμό ένα πρόβλημα είναι «πνευματικό» και σε ποιό βαθμό χρειάζεται και την βοήθεια του γιατρού; Φυσικά αυτό δεν σημαίνει ότι αναζητάμε ... ποσοστά: Τόσο τοις εκατό «φορτώνεται» το θέμα ο παπάς και τόσο τοις εκατό ο ψυχίατρος! Γιατί απλούστατα ποτέ δεν μπορούμε σε έναν άνθρωπο να χωρίσουμε στεγανά τους δύο κόσμους (τον πνευματικό και τον ψυχολογικό), αφού - όπως παρατηρεί και ο ψυχίατρος π. Βασίλειος Θερμός - το 'ψυχολογικό' με το 'πνευματικό' «ανατροφοδοτούνται συνεχώς αμοιβαία μέσα στην ελευθερία του υποκειμένου»[7].
Η ανθρώπινη προσωπικότητα δεν είναι ένα ντουλάπι με πολλά σαφώς χωρισμένα ράφια. Οι ψυχικές δυνάμεις και οι σωματικές λειτουργίες δουλεύουν τόσο αλληλένδετα που δεν υπάρχει καμία κίνηση, ενέργεια ή ασθένεια των μεν ή των δε που να μη επηρεάζει όλες τις άλλες και να μην επηρεάζεται από όλες τις άλλες. Γι' αυτό - επαναλαμβάνουμε - είναι πολύ δύσκολο να οριοθετήσουμε με απόλυτο τρόπο τα «χωράφια» του γιατρού και του ποιμένα.
Δεν θα επεκταθούμε στις προϋποθέσεις της συνεργασίας μας με τους επιστήμονες της ψυχικής υγείας[8]. Είναι ένα ειδικό θέμα που χρειάζεται ιδιαίτερη διαπραγμάτευση. Επισημαίνουμε μόνο ένα βασικό «αγκάθι» που δυσκολεύει συχνά αυτή την συνεργασία. Πρόκειται για την εκ μέρους των επιστημόνων αμφισβήτηση της ύπαρξης και ενέργειας των δαιμόνων[9]. Προφανώς, γι' αυτό και ο άγιος Σεραφείμ ρωτούσε ειρωνικά τον Μοτοβίλωφ: «Τί σας μαθαίνουν στα πανεπιστήμια για την ύπαρξη του διαβόλου;» Απαιτείται, λοιπόν, διάκριση ΚΑΙ στην επιλογή του επιστήμονα που θα συνεργαστούμε ΚΑΙ στον εκ μέρους μας χειρισμό του ποιμενομένου, για να πεισθεί να δεχθεί σωστά την ενδεχομένως απαραίτητη φαρμακευτική βοήθεια του γιατρού.
Επίσης δεν είναι του παρόντος να αναλύσουμε την ψυχοπαθολογία της υπερβολικής καχυποψίας που συνήθως, «για ψύλλου πήδημα», οδηγεί σε μας πολλούς ανθρώπους με το αίτημα: «Πάτερ, κάτι δεν μου πάει καλά. Σίγουρα μου κάνανε μάγια. Διάβασέ με.» Είναι όντως παράδοξο σε μια εποχή - υποτίθεται - κυριαρχίας του κριτικού πνεύματος και του ορθού λόγου να οργιάζουν οι δεισιδαιμονίες και οι προλήψεις.
Μελετώντας, πράγματι, το «Περί Δεισιδαιμονίας»[10] από τα «Ηθικά» του Πλουτάρχου, και συγκρίνοντάς το με το θεολογικο-πολιτικό δοκίμιο «Περί ελευθερίας της σκέψης σε ένα ελεύθερο κράτος»[11] του Σπινόζα, όπου αποτυπώνονται με σαφήνεια τα κίνητρα της νεώτερης δεισιδαιμονίας, βλέπουμε ότι σ' αυτό τουλάχιστον το «κομμάτι» ο άνθρωπος δεν «μεγάλωσε». Και τότε και σήμερα οι δεισιδαιμονίες οργιάζουν. Από την μια η άγνοια και η σύγχυση για τον Θεό και από την άλλη η ανασφάλεια (καρπός συνήθως της απληστίας, της επιθυμίας είτε για υλικό κέρδος είτε για κοινωνική αναγνώριση) αποτελούν τα βασικά κίνητρα της δεισιδαιμονίας. Και κρατάνε τον άνθρωπο δέσμιο των προλήψεων, συχνά σε τέτοιο βαθμό, που να μην περνάει από το μυαλό του παθόντος, ότι το τρακάρισμα, ας πούμε, που συνέβη δεν οφείλεται σε μάγια αλλά στο ότι νύσταζε η στο ότι πήρε το δίπλωμα «νύχτα» και «με λάδωμα»!...
Προφανώς, σημαντικότερος από όλους είναι ο παράγοντας της εγωπάθειας και του ναρκισσισμού που οδηγεί στην νοσηρή πεποίθηση ότι «εγώ, ας πούμε, που έχω κάνει τόση προκοπή στη ζωή μου είναι αναμενόμενο να με ζηλεύουν και να με φθονούν· και γι' αυτό κάθε τόσο με ματιάζουν ή μου κάνουν μάγια»! Πού να πεις σε τέτοιον άνθρωπο αυτά που είπε ο άγιος Αμβρόσιος Μεδιολάνων, όταν φιλοξενούμενος στη βίλλα ενός πλουσίου τον άκουσε να καυχάται για τα πλούτη του και για το ότι ποτέ στην ζωή του δεν δοκίμασε θλίψεις και αναποδιές. Τότε γύρισε ο άγιος και είπε στην συνοδεία του: «Πάμε να φύγουμε από αυτό το σπίτι, γιατί το έχει εγκαταλείψει ο Θεός»! Και πού να του πεις ότι - ίσως από την πολλή «προκοπή» που έκανε - άφησε πόρτες ορθάνοιχτες για δαιμονικές ενέργειες· και άρα ο πρώτος υπεύθυνος για τα μάγια είναι ο εαυτός του!
Το χειρότερο είναι ότι όλα τα πανικόβλητα θύματα της (εντός η εκτός εισαγωγικών) «μαγείας» απαιτούν άμεσα και απτά αποτελέσματα απελευθέρωσής του από το «κακό». Αποτελέσματα εδώ και τώρα!... Ζητούν αυτόματες λύσεις και συνταγολόγια σαν κι αυτά που βρήκαν στις άλλες «πόρτες» που πήγαν πριν από μας: «Κάντε τρεις λειτουργίες, δύο αγιασμούς και ένα ευχέλαιο, και όλα θα πάνε καλά»! Τους βολεύουν αυτές οι ψευτολύσεις, γιατί δεν απαιτούν ιδρώτα και κόπο. Βολεμένοι, λοιπόν, σε μια τέτοια αντίληψη, αναγκαστικά βλέπουν και την Εκκλησία σαν μια υπεραγορά μαγικών λύσεων, του στυλ «ψεκάστε-σκουπίστε-τελειώσατε».
Πώς, όμως, θα τους πείσουμε ότι τέτοια «απορρυπαντικά» δεν πουλάει η Εκκλησία, και ότι για την Εκκλησία είναι αδιανόητη
3. Η ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΗΣ ΜΑΓΕΙΑΣ ΜΕ ΜΙΑ ΑΛΛΗ ΜΑΓΕΙΑ
Αυτό είναι το πρώτο δύσκολο σκαλοπάτι, στο οποίο πρέπει να βοηθήσουμε να ανέλθουν οι πλανηθέντες αδελφοί μας: Να καταλάβουν δηλ., ότι οι 'μαγικές' λύσεις (που τόσο άφθονες προσφέρονται στο super market της παραθρησκείας) όχι απλώς δεν είναι λύσεις, αλλά - αντίθετα - αποτελούν πιο σίγουρο δέσιμο στο μαγγανοπήγαδο των δαιμονικών ενεργειών.
Και εδώ πρέπει να πούμε ότι αυτό το όντως δύσκολο ποιμαντικό έργο, το μπερδεύουν ακόμη περισσότερο κάποιες νοσηρές τάσεις, συχνά εμφανιζόμενες μεταξύ ποιμένων και ποιμενομένων, όπως είναι: η θαυματολαγνεία, ο οραματολαγνεία και η χαρισματολαγνεία. Αυτού του είδους οι λαγνείες ενισχύουν την μαγική αντίληψη για το έργο της Εκκλησίας και ως εκ τούτου αποτελούν αποβλητέα καρκινώματα. Οι άγιοι Πατέρες, ως έμπειροι χειρουργοί, φρόντιζαν πάντοτε να καθαρίζουν το Σώμα της Εκκλησίας από τέτοιους κακοήθεις όγκους.
Ένα παράδειγμα από τον βίο του Μεγάλου Παχωμίου:
Κάποτε πήγαν στο κοινόβιο του αγίου αιρετικοί μοναχοί, και τον προκαλούσαν να περπατήσουν μαζί πάνω στο νερό του ποταμού, για να φανεί ποιός είναι πιο ενάρετος. Ο άγιος τους απάντησε: «Ο αγώνας μου και όλη μου η σπουδή δεν είναι να περάσω αυτόν τον ποταμό περπατώντας πάνω στο νερό, αλλά πώς με την δύναμη του Θεού θα υπερπηδήσω τις σατανικές παγίδες και πώς θα αποφύγω την θεία καταδίκη λόγω των αμαρτιών μου». Και μετά ο άγιος παρήγγειλε αυστηρά στους αδελφούς να μην επιθυμήσουν ποτέ να ιδούν οπτασία ή αποκάλυψη ή δαίμονες, ούτε να ενοχλούν τον Θεό με τέτοιες ανάρμοστες αιτήσεις[12].
Τί θα έλεγε ο Μέγας Παχώμιος σε πολλούς, που σήμερα ερχόμενοι να τους διαβάσουμε εξορκισμούς, (παρασυρμένοι και από σχετικά show που γίνονται σε χώρους συνήθως παλαιοημερολογιτών) περιμένουν εναγωνίως να ιδούν να βγαίνουν τα δαιμόνια με την μορφή φιδιών και άλλων ερπετών, κοράκων και άλλων πτηνών η με την αίσθηση έντονης δυσωδίας!...
Συγχωρείστε με να υποκύψω στον πειρασμό να αναφερθώ σε μια γελοιογραφία του γνωστού Αρκά, όπου ένα διαβολάκι διηγείται: «Κάποτε είχαμε μπει τέσσερεις μέσα σε μια χοντρή κυρία και για να περάσουμε την ώρα μας παίζαμε τριανταένα. Κάποια στιγμή ο ένας από μας φώναξε 'βγήκα', εννοώντας ότι βγαίνει στο παιχνίδι. Και τον άκουσε ο παπάς που έτυχε εκείνη την ώρα να της διαβάζει εξορκισμούς και ενθουσιασμένος της είπε: 'Το βλέπεις; Ο διάβολος με άκουσε και βγήκε'...
4. ΣΩΣΤΗ ΧΡΗΣΗ ΤΩΝ ΕΞΟΡΚΙΣΜΩΝ
Το σύνδρομο του κατ' επάγγελμα εξορκιστή (το «κατ' επάγγελμα» δεν έχει πάντοτε κερδοσκοπική σημασία) εντοπίζεται κυρίως στους σχισματικούς χώρους του παλαιού ημερολογίου. Έχει διεισδύσει όμως και στους καθ' ημάς εκκλησιαστικούς χώρους με εξόχως νοσηρά συμπτώματα όπως: οι εξορκισμοί-show με θεατές και με κάμερες ή οι εξορκισμοί του στυλ «απόψε αυτοσχεδιάζουμε». Ρωτάει ο εξορκιστής· απαντάει ο διάβολος. Και οι απαντήσεις του διαβόλου (ο οποίος κατά τα άλλα θεωρείται 'πατήρ του ψεύδους') εκλαμβάνονται όλες ως έγκυρες μαρτυρίες και αδιαμφισβήτητα αληθείς αποκαλύψεις.
Γι' αυτά τα φαινόμενα έλεγε ο άγιος Γέροντας Πορφύριος:
«Αυτά που γίνονται σήμερα, που μερικοί αυτοχειροτονούνται εξορκιστές και εξορκίζουν δημόσια και παρουσία ακροατηρίου, είναι όχι μόνο απαράδεκτα αλλά και μεγάλη αμαρτία. Συχνά τα δαιμόνια πειράζουν και τους υγιείς που παρακολουθούν εξορκισμούς, και νομίζουν ότι είναι και αυτοί δαιμονισμένοι. Αλλά εκτός από αυτό, πειράζουν και τους ιερείς, γιατί τους ρίχνουν σε έπαρση».
Αυτά έλεγε ο άγιος Πορφύριος. Μάλιστα, κάποια φορά επέπληξε αυστηρά ένα κληρικό, ο οποίος διάβαζε περισσότερο ίσως από ό,τι έπρεπε εξορκισμούς σε περίπτωση νευρασθενούς, μάλλον, παρά δαιμονισμένου:
«Μήπως είσαι, του λέει, ο Μέγας Αντώνιος, να εξορκίζεις και να εκδιώκεις δαιμόνια; Εφ' όσον δεν είσαι, γιατί τα ταράζεις με τους εξορκισμούς και μετά αφήνεις το θύμα τους έρμαιο να το βασανίζουν. Είναι καλύτερο να μνημονεύεις τον πάσχοντα στην αγία Προσκομιδή ή να κάνεις παρακλήσεις γι' αυτόν». Και κατέληγε ο άγιος Πορφύριος: «Προσοχή, δεν λέω να μην διαβάζονται εξορκισμοί σε ανθρώπους που δεν μπορούν να βοηθήσουν καθόλου τον εαυτό τους. Να διαβάζονται, αλλά με μεγάλη διάκριση και αθόρυβα»[13].
Τα ίδια ακριβώς συμβούλευε και ο άγιος Γέροντας Παΐσιος ο Αγιορείτης.
Το Γεροντικό και τα συναξάρια είναι γεμάτα από περιστατικά που μαρτυρούν ότι μόνο η εν διακρίσει και πολλή ταπεινώσει αθόρυβη χρήση των εξορκισμών μπορεί να είναι αποτελεσματική.
Έφεραν κάποτε ένα δαιμονισμένο σε μια σκήτη. Και παρ' όλο που έγινε ευχή υπέρ αυτού στην Εκκλησία, δεν έβγαινε το δαιμόνιο. Τότε σκέφτηκαν ότι ο μόνος που θα μπορούσε να τον θεραπεύσει ήταν ο αββάς Βησσαρίων, τον οποίο, όμως, ήξεραν ότι και να τον παρακαλούσαν, δεν θα ερχόταν στην Εκκλησία. Έκαναν, λοιπόν, το εξής: Έβαλαν τον δαιμονισμένο να κοιμηθεί στον τόπο που στεκόταν ο αββάς μέσα στην Εκκλησία. Και το πρωί που ήρθε ο άγιος να προσευχηθεί, του είπαν: «Ξύπνα και τον αδελφό, αββά». Έτσι και έγινε. Ο αββάς Βησσαρίων είπε στον κοιμώμενο: «Ξύπνα και βγες έξω». Και θεραπεύτηκε αμέσως ο αδελφός[14].
5. Η ΔΑΙΜΟΝΙΚΗ ΚΑΤΟΧΗ ΩΣ ΚΑΚΟΔΟΞΙΑ ΚΑΙ ΚΑΚΟΠΡΑΞΙΑ
Κλείνοντας το ανεξάντλητο θέμα των εξορκισμών, ας θυμηθούμε ότι στους φοβερούς εξορκισμούς που σε όλους μας διαβάστηκαν λίγο πριν βαπτιστούμε, το πρώτο δαιμόνιο που «εξελαύνεται» είναι το πνεύμα της πλάνης και έπειτα τα πνεύματα της ειδωλολατρείας και πάσης πλεονεξίας, όπως επίσης και τα πνεύματα του ψεύδους και πάσης ακαθαρσίας.
Το αν οι βαπτισμένοι χριστιανοί μας πήραν ή πρόκειται να πάρουν ποτέ χαμπάρι τί έγινε εκείνη την ημέρα στη ζωή τους - την ημέρα που βαφτίστηκαν - είναι μια πολύ πονεμένη ιστορία. Σίγουρα, όμως, θάπρεπε να είναι η βάση του κατηχητικού μας έργου και επομένως ΚΑΙ η βάση της σωστής αντιμετώπισης της μαγείας.
Ο άνθρωπος που νομίζει ή που όντως του κάνανε μάγια, έχει βουλιάξει σε αρκετές πλάνες, που πρέπει - με σωστό ποιμαντικό τρόπο - να του επισημάνουμε και να του διορθώσουμε. Η άγνοια, η παραπληροφόρηση και συσσωρευμένες προλήψεις τον έχουν αποπροσανατολίσει από την αλήθεια για τον Θεό και για την Εκκλησία. Δεν είναι στην ουσία «ορθόδοξος», έστω κι αν κάθε χρόνο κάνει αρτοκλασία στη γιορτή του, και δυό φορές το χρόνο κοινωνάει «για το καλό» ή ... άντε, νηστεύει και την μισή Μ. Εβδομάδα! Είναι βαθιά «νυχτωμένος» και κινδυνεύει - στην καλύτερη περίπτωση - να βαλτώσει σε μια άχρωμη και άοσμη θρησκευτικότητα γεμάτη φόβους και ψευδαισθήσεις.
Όμως, όπως είδαμε και στους εξορκισμούς του βαπτίσματος, ο διάβολος δεν κατακτά τον άνθρωπο μόνο σαν πνεύμα πλάνης, αλλά και σαν πνεύμα ψεύδους, ειδωλολατρείας, πλεονεξίας και πάσης ακαθαρσίας. Άρα, η δαιμονική κατοχή δεν εκδηλώνεται μόνο σαν κακοδοξία, αλλά και σαν κακοπραξία· σαν διεστραμμένος τρόπος ζωής.
Σ' αυτό που έχει λεχθεί, ότι η μεγαλύτερη επιτυχία του διαβόλου είναι να πείθει τον άνθρωπο ότι δεν υπάρχει, θα έπρεπε να προστεθεί ότι μια εξ ίσου επιτυχημένη παραπλάνηση του ανθρώπου από τον διάβολο είναι η πίστη ότι δαιμονόπληκτος είναι μόνο αυτός που κυλιέται στη γη βγάζοντας αφρούς από το στόμα και τρίζοντας τα δόντια[15]. Όμως δεν είναι έτσι!
Η Παράδοση της Εκκλησίας παρουσιάζει ως δαιμονόπληκτο τον κάθε άνθρωπο, που εκούσια υποδουλώθηκε σε κάποιο πάθος, όσο «μικρό» κι αν φαίνεται. Γιατί, όπως λέει ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος, «και το σπουργίτι έστω κι αν δεν έχει πιαστεί ολόκληρο αλλά μόνο από το ποδαράκι του στην παγίδα που του στήσανε, βρίσκεται, όμως, στην εξουσία εκείνου που έστησε την παγίδα»[16].
Και κάπου αλλού, αναφερόμενος ο άγιος στην φρικτή περίπτωση του ανθρώπου που πιάνεται στην παγίδα όχι από το ποδαράκι αλλά από την τσέπη του, δηλ. τον φιλάργυρο, λέει:
«Τί θάλεγε κανείς για τον φιλάργυρο; Δεν είναι κι αυτός δαιμονισμένος; Ποιός μπορεί ποτέ να τον συγκρατήσει; Στην περίπτωση των δαιμονισμένων των Γεργεσηνών οι δαίμονες υποχώρησαν στο πρόσταγμα του Κυρίου και βγήκαν αμέσως από το σώμα των ανθρώπων. Ο υποδουλωμένος, όμως, στο πνεύμα της φιλαργυρίας, ούτε στο πρόσταγμα του Χριστού υποχωρεί, όχι επειδή είναι ισχυρότερος του Χριστού, αλλά επειδή ο Χριστός δεν μας φρονηματίζει χωρίς την θέλησή μας.
»Εγώ θα προτιμούσα να ζω με χίλιους δαιμονισμένους, παρά με έναν που υποφέρει από αυτή την αρρώστεια. Τί παρόμοιο κάνουν όλοι μαζί οι δαιμονισμένοι με αυτό που τόλμησε να κάνει ο Ιούδας; Αν κάποιος μπορούσε να ιδεί καθαρά τον δαίμονα που βρίσκεται μέσα σε έναν τέτοιο άνθρωπο, θα διαπίστωνε ότι είναι πολύ πιο άγριος και μανιώδης από αυτούς που βγήκαν από τους δαιμονισμένους των Γεργεσηνών»[17].
Αφήσαμε τον άγιο Ιωάννη να μιλήσει λίγο περισσότερο για να τονιστεί ότι: Η κεντρική πύλη εισόδου των δαιμόνων στον άνθρωπο δεν είναι τα ματιάσματα, οι κατάρες και τα μάγια που του κάνουν οι άλλοι, αλλ' η από τον ίδιο καταφρόνηση των εντολών του Θεού. Η αντικατάσταση του «γενηθήτω το θέλημά Σου» με το «γενηθήτω το θέλημά μου». Η μεγαλύτερη αφορμή ξεκούρασης για τον διάβολο είναι το να κάνουμε τα θελήματά μας, που δεν συμφωνούν με το θέλημα του Θεού. Γιατί «εφ' όσον τα θελήματα ημών ποιούμεν, ου πολεμούσι μεθ' ημών οι δαίμονες», όπως λέει και ο αββάς Ποιμένας· «τα γαρ θελήματα ημών δαίμονες γεγόνασι· και αυτοί εισίν οι θλίβοντες ημάς, ίνα πληρώσωμεν αυτά»[18].
Αφού, λοιπόν, ο διάβολος αποκτά εξουσία πάνω στον άνθρωπο όχι κατά τρόπο μαγικό, αλλά με την ελεύθερη συγκατάθεση του θεληματάρη ανθρώπου, είναι αυτονόητο ότι και η απαλλαγή από την επήρεια των δαιμόνων δεν μπορεί να γίνει με τρόπο μαγικό[19]. Η περί παθών διδασκαλία της Εκκλησίας είναι το κατ' εξοχήν κεφάλαιο της ορθοδόξου ανθρωπολογίας, το οποίο αποτελεί την καλύτερη
6. ΑΝΑΙΡΕΣΗ ΤΗΣ ΜΑΓΙΚΗΣ ΑΝΤΙΛΗΨΗΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΚΚΛΗΣΙΑ
Και είναι εγκληματικό, έναν άνθρωπο που έχει δηλητηριαστεί από αυτή την αντίληψη, να τον αφήσουμε να πιστεύει ότι, φορώντας ένα σταυρό ή πίνοντας ένα μπουκάλι αγιασμό, όλα θα πάνε καλά. Χρειάζεται πρώτα να του επισημάνουμε τις πόρτες εισόδου των δαιμόνων και να τον μάθουμε πώς κλείνουν αυτές και πώς ανοίγει η θύρα ελέους του Θεού. Και πάνω από όλα να τον βοηθήσουμε να καταλάβει ότι για να κλείσουν οι μεν και για να ανοίξει η δε, χρειάζεται δουλειά όχι μόνο από τους παπάδες αλλά και εκ μέρους του.
Ένας Τούρκος αξιωματικός, βαρειά άρρωστος, έστειλε στον άγιο Κοσμά τον Αιτωλό μια λεκάνη με νερό για να την ευλογήσει, ώστε να την πιεί ως φάρμακο. Ο άγιος κάνοντας σωστή διάγνωση, του πρότεινε κάποιο άλλο φάρμακο, πολύ ακριβότερο. «Θα σου ευλογήσω, του λέει, το νερό με δυό προϋποθέσεις: α) να σταματήσεις να μπεκροπίνεις, και β) να δώσεις ελεημοσύνη το 1/10 της περιουσίας σου». Με άλλα λόγια, ο άγιος είπε στον Τούρκο: α) δεν είμαι μάγος, και β) αν θέλεις να γίνεις ΚΑΛΑ (με κεφαλαία) αγωνίσου εσύ ο ίδιος να ελευθερωθείς από τα τυραννικά αφεντικά που λέγονται «πνεύμα φιληδονίας» και «πνεύμα φιλαργυρίας». Έτσι θα γίνεις και «καλά» (με μικρά), δηλ. θα θεραπευθείς από την αρρώστεια. Ο Τούρκος υποσχέθηκε ότι θα κάνει αυτά που του ζήτησε ο άγιος, και μόνο τότε ο άγιος Κοσμάς του έστειλε τον αγιασμό.
Ακριβώς αυτό είναι το έργο μας: Να βοηθήσουμε τους πιστούς μας να βλέπουν την Εκκλησία και τα αγιαστικά Της μέσα όχι σαν μια «ομπρέλα» που την χρειαζόμαστε μόνο «όταν βρέχει», αλλά σαν την Μητέρα, που μας αναγεννά στην όντως Ζωή και σε «περισσόν Ζωής», μια Ζωή που δεν φοβάται φθορά και θάνατο.
Ας θυμηθούμε ότι, όταν επέστρεψαν οι εβδομήκοντα μετά χαράς λέγοντες: «Κύριε, και τα δαιμόνια υποτάσσεται ημίν εν τω ονόματί σου», ο Χριστός τους απάντησε: «Εν τούτω ΜΗ χαίρετε, ότι τα πνεύματα υμίν υποτάσσεται· χαίρετε δε ότι τα ονόματα υμών εγράφη εν τοις ουρανοίς». Αυτή η εγγραφή των ονομάτων εν ουρανοίς δεν είναι ένα ωραίο σχήμα λόγου, που περιγράφει μεταφορικά κάποια νεφελώδη εσχατολογική ελπίδα, αλλά είναι η εδώ-και-τώρα ένταξή μας στο Σώμα της Εκκλησίας.
Αυτός είναι ο πρωταρχικός σκοπός του ποιμαντικού μας έργου. Αυτός είναι και ο σκοπός, για τον οποίο και ο Θεός έστειλε σε μας τον εντός ή εκτός εισαγωγικών μαγεμένο. Ο σκοπός δεν είναι να βρει μια προσωρινή ανακούφιση από το οποιοδήποτε πρόβλημά του, και μετά να συνεχίσει τον «ύπνο» της αδιαφορίας. Ο σκοπός είναι να έλθει «εις εαυτόν» και να μάθει να αγωνίζεται με συνέπεια, ώστε να αποκτήσει μια σταθερή σχέση με τον Χριστό και την Εκκλησία Του.
Προσωρινές ανακουφίσεις δεν φείδεται να σκορπάει και ο διάβολος, για να δέσει χειρότερα τα θύματά του. Ας μη πάμε μακριά: Δεν είναι σπάνιες οι φορές που με το μαγικό ξεμάτιασμα μιας ξεματιάστρας (η οποία σημειωτέον μπορεί να μη λείπει ποτέ από την Εκκλησία) ένα μωρό σκασμένο στο κλάμα σταμάτησε αμέσως να κλαίει, ενώ κάτι τέτοιο δεν συνέβη με το ξεμάτιασμα του παπά! Άντε μετά να πείσεις την μάνα του μωρού ότι το ξεμάτιασμα με τα μαγικά λόγια, με τα καρβουνάκια, τα λαδάκια και τα χασμουρητά είναι δαιμονικό τέχνασμα! Άντε να της δώσεις να καταλάβει ότι, χωρίς την σωστή χρήση των αγιαστικών μέσων της Εκκλησίας, η οποιαδήποτε «απαλλαγή» από την εξουσία του διαβόλου είναι φιάσκο. Είναι μπλόφα. Και αποτελεί μεγάλη επιτυχία του διαβόλου να δημιουργήσει στον άνθρωπο την
7. ΨΕΥΔΑΙΣΘΗΣΗ ΑΠΑΛΛΑΓΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΜΑΓΕΙΑ
Ας θυμηθούμε ότι κάτι σχετικό είχε γίνει και με τις πρώτες πληγές του Φαραώ. Μέχρι την τρίτη πληγή οι μάγοι του Φαραώ έδιναν την ψευδή εντύπωση ότι τα πήγαιναν πολύ καλά. Κατά παραχώρηση Θεού, κατάφερναν με την συνέργεια των δαιμόνων να κάνουν και αυτοί περίπου αυτά, που έκανε ο Μωυσής με την δύναμη του Θεού. Και τα ραβδιά τους τα έκαναν φίδια, και το νερό του ποταμού το μετέτρεψαν σε αίμα, και έβγαλαν από τα «ύδατα Αιγύπτου» βατράχους.
Θα λέγαμε, λοιπόν, ότι στο κατ' αρχήν φαινόταν ότι μάγοι-Μωυσής ήταν ... ισοπαλία! Στην Τρίτη, όμως, πληγή οι μάγοι μπλόκαραν. Δεν μπόρεσαν να βγάλουν σκνίπες, όπως ο Ααρών. Και μόνο τότε άνοιξαν λίγο τα μάτια τους και παραδέχτηκαν: «Δάκτυλος Θεού εστί τούτο» (Έξοδ. 8, 15).
Πόσο μεγάλη, όμως, τύφλα και τελικά βλασφημία είναι να νομίζει ο άνθρωπος ότι βλέπει τον «δάκτυλο του Θεού» στα έργα του διαβόλου! Και να πιστεύει ότι με την βοήθεια του διαβόλου ελευθερώθηκε από ... το κακό!
Χαρακτηριστικό είναι το περιστατικό με τον μάγο Βιργίνιο από τον βίο του αγίου Ανδρέα του δια Χριστόν σαλού:
Μία γυναίκα μαθαίνοντας ότι ο άντρας της την απατάει καταφεύγει στον μάγο Βιργίνιο. Εκείνος της αποκαλύπτει κατ' αρχήν κάποιες αμαρτίες της (νάτο το δαιμονικό «προορατικό χάρισμα»!), της ενισχύει έτσι την πίστη της σ' αυτόν και της δίνει ένα «συνταγολόγιο» με άναμμα καντηλιών, λαμπάδων, ένδυση ζώνης και άλλα μαρτυρούντα «μόρφωσιν ευσεβείας». Αποτέλεσμα; Άμεσο και εντυπωσιακό! Ο άντρας της σταματάει τις εξωσυζυγικές σχέσεις και γίνεται υποδειγματικός σύζυγος!
Το πρόβλημα φαινόταν ότι λύθηκε, μέχρι που η πλανεμένη γυναίκα άρχισε να δέχεται σφοδρές δαιμονικές επιθέσεις την νύχτα. Το πονηρό πνεύμα ζητούσε την αμοιβή του! Τράβηξε πολλά η ταλαίπωρη για να καταλάβει ότι δαίμονας δαίμονα «ουκ εκβάλλει» και ότι η «διόρθωση» του συζύγου ήταν φιάσκο του διαβόλου. Και τότε θυμήθηκε να καταφύγει στην Εκκλησία, στον μαθητή του αγίου Ανδρέα, τον Επιφάνιο[20].
Είναι φανερό ότι η γυναίκα αυτή έπεσε στην παγίδα του διαβόλου, επειδή είχε υποδουλωθεί στην μαγική αντίληψη για τα αγιαστικά μέσα της Εκκλησίας και δεν εγνώριζε ή δεν ήθελε να αποδεχθεί τις
8. ΠΡΟÛΠΟΘΕΣΕΙΣ ΣΩΣΤΗΣ ΧΡΗΣΗΣ ΤΩΝ ΑΓΙΑΣΤΙΚΩΝ ΜΕΣΩΝ
που είναι η συνειδητή ένταξη στο Σώμα της Εκκλησίας και η εν γνησία ταπεινώσει άσκηση και εργασία των θείων εντολών. Χωρίς την ταπείνωση την οποία διασφαλίζει η υγιής υπακοή σε πνευματικό οδηγό, ακόμα και οι μεγαλύτερες ασκήσεις, ακόμα και η καθημερινή Θεία Μετάληψη, καταντούν μέσα αυτοδικαίωσης, έπαρσης[21] και τελικά απωλείας. «Εις κρίμα και κατάκριμα»!
Με τον δεύτερο εξορκισμό προ του Βαπτίσματος επιτιμάμε τον διάβολο εν ονόματι «του σωτηριώδους Πάθους του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού». Και ο Χριστός, όταν ήλθε η ώρα του Πάθους, είχε ειπεί: «Νυν ο άρχων του κόσμου τούτου εκβληθήσεται έξω».
Είναι, λοιπόν, φοβερό, αντί διά του Σταυρού να πετάμε τον διάβολο «έξω», εμείς μέσω της έπαρσής μας και της αυτοδικαίωσής μας να του δίνουμε τόση εξουσία, ώστε να μας πλανά εμφανιζόμενος και ως «Χριστός» εσταυρωμένος ή παρακινώντας μας να κάνουμε το σημείο του Σταυρού!
Μας συγκλονίζει το σχετικό περιστατικό, που αναφέρει ο μακαριστός Γέροντας Δανιήλ ο Κατουνακιώτης (και με αυτό θα κλείσουμε την εισήγησή μας), το οποίο συνέβη σε κάποιον διάκονο Ιερόθεο στην Μονή του Ρωσικού.
Ο εν λόγω διάκονος, νέος ων ήρξατο αυτοβούλως (να το σαράκι της αυτονομίας!) να αγρυπνεί πολύ και να προσεύχεται περισσότερο. Έτσι άνοιξε ο ταλαίπωρος την πρώτη «πόρτα», μέσω της οποίας ο διάβολος άρχισε να του παρουσιάζει πλήθος θεωριών καθ' εκάστην: του παρουσίαζε τον «Χριστό», την «Παναγία», «αγγέλους» κλπ. Και για να τον πείσει ο πονηρός ότι δήθεν οι θεωρίες αυτές ήταν από τον Θεό, του έλεγε: «Να, εγώ, ο 'Χριστός', έχω σκοπό να σε αξιώσω μεγάλων χαρισμάτων (θυμηθείτε την χαρισματολαγνεία, που λέγαμε στην αρχή). Μόνο (του έλεγε ο διάβολος) να προσέξεις να μην απατηθείς από τον δαίμονα της υπερηφανείας. Και πάντοτε να κάνεις τον σταυρό σου, για να φυγαδεύεται η επήρεια του εχθρού»! Και το φρικτό αυτό «δούλεμα» του διαβόλου δεν σταμάταγε εκεί. Πολλές φορές του φαινόταν ο διάβολος ως «Εσταυρωμένος», ενώπιον του οποίου ο ταλαίπωρος διάκονος έκαμε με προσοχή τον Σταυρό του και τον κανόνα του. Και εκεί ο διάβολος του έκανε και ένα «γλυκύτατο» δώρο: του εδείκνυε και του απεκάλυπτε τα ελαττώματα και τα λάθη των πατέρων! (Λέμε «γλυκύτατο» Είναι γνωστό ότι ένας από τους πρώτους καρπούς της επάρσεως και της αυτονομίας είναι το δαιμονικό σύνδρομο του αυτόκλητου κριτή πάσης της οικουμένης...)
«Και να σκεφτεί κανείς, συνεχίζει ο Γέρων Δανιήλ, ότι όλα αυτά ο Ιερόθεος τα εξομολογείτο συνεχώς! Και οι πνευματικοί βλέποντες 'σταυρούς' και 'ταπεινώσεις' και ότι απέφευγε πάσαν αργολογίαν, τον εθεώρουν άγιον της εποχής». Να, πώς πλανώνται ακόμη και οι εκλεκτοί!... Από την παγίδα, τελικά, κατάφερε να τον γλυτώσει ένας άγιος πνευματικός, ο πολύς παπα-Σάββας. Με την διάκριση και την πολλή του αγάπη βοήθησε τον Ιερόθεο να πειστεί (αυτό κι αν είναι δύσκολο!) ότι ο εμφανιζόμενος 'Χριστός' ήταν ο διάβολος. Και με εκτενείς προσευχές όλης της αδελφότητος απεσοβήθησαν του λοιπού οι φαντασίες[22].
* * *
Να λοιπόν, που ο άγιος Σεραφείμ του Σάρωφ είχε δίκιο όταν επέπληξε τον Μοτοβίλωφ, που θεωρούσε ότι η - προφανώς απροϋπόθετη - συχνή μετοχή στα Μυστήρια μας προστατεύει από τις ενέργειες των δαιμόνων. Και άλλο τόσο ήταν δικαιολογημένος ο φόβος και η αγωνία του Μεγάλου Αντωνίου, όταν βλέποντας απλωμένες και καλοστημένες τις παγίδες του διαβόλου αναρωτήθηκε: «Τις άρα παρέρχεται ταύτας; Και ήκουσε φωνής λεγούσης αυτώ· η ταπεινοφροσύνη». Η ταπεινοφροσύνη όχι ως συμπεριφορικά καμώματα (ταπεινοσχημίες) αλλά ως ποιότητα γνήσιας αρετής.
[1] [1] Ειρήνης Γκοραΐνωφ, Ο Άγιος Σεραφείμ του Σάρωφ, εκδ. Τήνος, σελ. 216
[2] Olivier Clément, Ἡ Θεολογία μετά τον «θάνατο του Θεού», εκδ. Αθηνά, 1973, σελ. 102-103
[3] Αγ. Ιωάννου Δαμασκηνού, Έκδοσις ακριβής της ορθοδόξου πίστεως, εκδ. Πουρναρά, Θεσ/νίκη 1976, σελ. 100-102
[4] Πρακτικά Α΄ Συμποσίου Ποιμαντικής Ψυχολογίας και Εξομολογητικής, εκδ. Κυριακίδη, Θεσ/νίκη 1981, σελ. 26
[5] π. Αντωνίου Αλεβιζοπούλου, Μαγεία, εκδ. Διάλογος, Αθήνα 1996, σελ. 418
[6] Πρακτικά Α΄ Συμποσίου..., ἔ. ἀ. σελ. 16
[7] π. Βασιλείου Θερμού, Ψυχοπαθολογία και Θεραπεία, εν Θεολογία και Ψυχιατρική σε διάλογο, έκδ. Αποστολικής Διακονίας, Αθήνα 1999, σελ. 119
[8] Βλ. και π. Αδαμαντίου Αυγουστίδη, Ψυχολογία & Πνευματική Ζωή, Τήνος 2004
[9] Βλ. καί René Girard, Εθεώρουν τον σατανάν ως αστραπήν..., ἐκδ. Εξάντας 2002, σελ. 61 κ. εξ.
[10] Πλουτάρχου, Ηθικά, τόμος 5ος, Περί δεισιδαιμονίας, έκδ. Κάκτος 1992, σελ.50-52
[11] Σπινόζα, Περί της ελευθερίας της σκέψης σε ένα ελεύθερο κράτος, έκδ. Άγρα 2014, σελ. 45
[12] Βίος αγίου Παχωμίου, ΒΕΠΕΣ τ. 40, έκδ. Αποστ. Διακονίας, 1970, σελ. 216
[13] Αγίου Πορφυρίου Καυσοκαλυβίτου, Ανθολόγιο Συμβουλών, έκδ. Ησυχαστήριο Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, Μήλεσι Αττικής 2003, σελ. 223-224
[14] Αββάς Βησσαρίων ε΄, Γεροντικόν, έκδ. Αστήρ, 1970, σελ. 22
[15] Παπα-Φιλόθεου Φάρου, Ήθος Άηθες, ἐκδ. Ακρίτας 1988, σελ. 129-149
[16] Αγ. Ιω. Χρυσοστόμου, Ομιλ. VI Εις Β΄ Τιμόθεον, P.G. 62, 633
[17] Αγ. Ιω. Χρυσοστόμου, Ομιλ. ΚΗ΄ Εις Ματθαίον, ΕΠΕ τ.10, σελ. 266-273
[18] Αββάς Ποιμήν ξς΄, Γεροντικόν, εκδ. Αστήρ, 1970, σελ. 91
[19] Βλ. καί Δημ. Καραγιάννη, Η απατηλή λάμψη του μαγικού, περ. ΣΥΝΑΞΗ 129/2014
[20] Όσιος Ανδρέαςοὁ διά Χριστόν Σαλός, ἐκδ. Ἱ. Μ. Παρακλήτου, Ωρωπός 1986, σελ. 133
[21] Βλ. Το οχυρό του δαίμονα, π. Αλεξ.Ἐλτσιανίνωφ, Πνευμ. Κεφάλαια, ἐκδ. Τήνος 1997, σ. 246
[22] Γέροντος Δανιήλ Κατουνακιώτου, Αγγελικός Βίος, Άγ. Όρος 1981, σελ. 146
