Περιγραφή Ναού: Η χρονολογία που φέρει λίθινη με ανάγλυφους χαρακτήρες πλάκα στον ανατολικό τοίχο του κυρίως ναού εξωτερικά, είναι το έτος 1857. ωστόσο ο ναός υπήρχε κατά τα μέσα του 17^ου αιώνα ως καθολικό Μονής, όπως φανερώνουν ενθυμήσεις σχετικές με τη λεηλασία της Αγιάς από Αρβανίτες (1663) και από τη χρονολογία σταχωμένου Ευαγγελίου του Ναού. Στο ρυθμό είναι βασιλική τρίκλιτη στεγασμένη εσωτερικά με καμάρα και εξωτερικά με κεραμίδια. Ο ναός έφερε ελάχιστες τοιχογραφίες στο Ιερό Βήμα και εξωτερικά πάνω από την δυτική είσοδο. Στο νάρθηκα επίσης έργα του ιερέα αγιογράφου Γεωργίου Σαμαριναίου (1856-1860). Φέρει τέμπλο γύψινο κατασκευασμένο το έτος 1875. Οι εικόνες του φιλοτεχνήθηκαν από τον Χαλκιδαίο αγιογράφο Ιωάννη Κ. Βασδέκη και χρονολογούνται επίσης στο έτος 1875 (5 Απριλίου). Παλαιότερα, προ του 1987, πριν ο ναός αγιογραφηθεί, υπήρχαν σε αυτόν αναρτημένες οι εξής εικόνες (ζωγραφική σε μουσαμά) που μεταφέρθηκαν σήμερα στον Ι.Ν. της Παναγίας της Αγιάς:

1.- Η του ελεήμονος Σαμαρείτου, έργο των Παπαμερκουρίου και Π. Γκίνη από τη Λάρισα (1934), δωρεά Αφροδίτης Αθ. Πετράκη.

2.- Η της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, έργο των Παπαμερκουρίου και Π. Γκίνη από τη Λάρισα του έτους 1919, δωρεά Νικολάου Κ. Μίχου, (ευρίσκεται στο σκευοφυλάκιο).

3.- Η της Πρώτης Οικουμενικής Συνόδου, έργο των Παπαμερκουρίου και Π. Γκίνη από τη Λάρισα κατά το έτος 1934, δωρεά ανωνύμου.

4.-  Η του Παναγίου Τάφου, δωρεά του καθηγητή της Θεολογίας Τσαφταρίδου, έργο του Χ΄΄Νικολάου, προσκυνητού του Παναγίου και Ζωοδόχου Τάφου του έτους 1847, (ομοίως στο σκευοφυλάκιο).

Ο Ιερός Ναός τυγχάνει πανθεσσαλικής φήμης σεμνυνόμενος εις την μνήμην των θαυματουργών Αγίων Αντωνίων ταις πρεσβείες των οποίων πολλοί φρενο-βλαβείς έτυχον και τυγχάνωσι ιάσεως.

Του Ναού υπάρχει λίθινο Καμπαναριό του 1862.

Διά την ιστορική πορεία της ενορίας των Αγίων Αντωνίων, Βλ. Αρχιμ. Νεκτ. Δρόσου, «Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς», Αγιά 2000.

Πανηγύρεις: Την 17^η  Ιανουαρίου και την 1^η Σεπτεμβρίου (7ήμερο πανηγύρι).

Παρεκκλήσια: Αγίου Κοσμά του Αιτωλού, εντός του Πνευματικού Κέντρου.

Στον Μητροπολιτικό Ναό υπάγονται οι παλαιές ενορίες:

α) Της Παναγίας (Κοίμησις). Τρίκλιτη βασιλική του 1569/70 μ.Χ. με πολλές κατά καιρούς επεμβάσεις. Εντυπωσιάσει η αρχοντική λιτότητα του καμπαναριού και η κυματοειδής απόληξη της στέγης, στη νότια πλευρά του ναού. Κειμήλιο της παλαιάς ενορίας, ο «Επιτάφιος» του 1668 μ.Χ. κεντημένος με μεταξοκλωστή και χρυσοκλωστή, ο οποίος φυλάσσεται στο σκευοφυλάκιο των Αγίων Αντωνίων. Συνεχείς ανακαινίσει μέχρι το 1860 και νεότερες από την 7^η ΕΒΑ.

Πλάκα λίθινη με ανάγλυφα γράμματα στο πρόστυλο της Εκκλησίας που βρέθηκε - σαν λίθος της δόμησης - κάτω από το τσιμέντο της σημερινής εξωτερικής εισόδου του Ναού.

Υπάρχει εν τω Ναώ προσκυνητάριον σκαλιστόν του 1834. Εικόνα Κοιμήσεως της  Θεοτόκου, δωρεά Μαργαρίτου Μαγαλιού προσκυνητού του 1852. Εικόνα της Γέννησις του Χριστού του 1865.

ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΙ ΟΙ ΑΓΑΠΩΝ

ΤΕΣ ΤΗΝ ΕΥΠΡΕΠΙ-

ΑΝ ΤΟΥ ΟΙΚΟΥ ΤΟΥ ΘΕΟΥ

ΤΑΥΤΑ ΤΑ ΛΑΜΠΡΑ

ΚΑΙ ΩΡΑΙΑ ΠΡΟΠΥΛΑΙ

Α ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΚΑΙ ΠΑΝΣΕ-

ΠΤΟΥ ΝΑΟΥ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟ-

ΚΟΥ ΑΝΕΚΑΙΝΙΣΘΗ-

ΣΑΝ ΕΝ ΕΤΕΙ 1866

ΚΑΤΑ ΜΗΝΑ ΜΑΡ

ΤΙΟΝ 10.

Σε έγγραφο με αριθμό Θ 36/1783-29 Σεπτεμβρίου, επιστολή Μαγαλειού Χατζηγεωργίου προς Χατζηαπόστολο Παπαθεοκλήτου ο Ναός ονομάζεται «μιτόχη πολιδενδρίτικου» (Τμήμα χειρογράφων Εθνικής Βιβλιοθήκης: «Θεσσαλικά - Συνεταιρισμοί Αγιάς»)  σ. 49.

Πανηγύρεις: Την 15^ην Αυγούστου και την 23^ην Αυγούστου.

β) Του Αγίου Αθανασίου Πατριάρχου Αλεξανδρείας. 

Υπήρξε ενορία από το 1700 τουλάχιστον. Ο π. Στέργιος Ζιμπής έγραψε ότι το ξυλόγλυπτο τέμπλο και οι δεσποτικές εικόνες είναι εκ του Αγίου Αντωνίου. Ετοποθετήθηκαν εις τον Άγιο Αθανάσιο το 1857 όταν εγένετο ανακαίνησις εις τον Άγιο Αντώνιο.

Ο Άγιος Αθανάσιος ανακαινίσθη το 1866. Είναι δείγμα Ναού τουρκοκρατίας με Γυναικωνίτη που φέρει τα «καφασωτά», Νάρθηκα, με βαπτιστήριον και φορητές εικόνες στην θέση των επισοβατισμένων τοιχογραφιών.

  Διοικείται και συντηρείται υπό της ενοριακής επιτροπείας Αγίων Αντωνίων. Κτίσμα νέου ρυθμού απλούν και άνευ τοιχογραφιών μόνον η Πλατυτέρα των Ουρανών, ήτις, ως εικών, παριστά το Επί σοι Χαίρε κεχαριτωμένη ιστορηθείσα 1870 Απριλίου 10. Αι δεσποτικαί εικόνες και το σκαλιστόν τέμπλον φαίνεται ότι ετοποθετήθησαν εις τον άνω Ιερόν Ναόν όταν ανεκαινίσθη ο Ιερός Ναός των Αγίων Αντωνίων και τούτο εξάγεται εκ των χρονολογιών της ανακαινίσεως των Αγίων Αντωνίων 1857 και της ανεγέρσεως του Αγίου Αθανασίου 1866, η εν τη ανατολική πλευρά εντετοιχισμένη πλάξ φέρει την εξής επιγραφήν:

«Ούτος ο θείος και πάνσεπτος ιερός ναός του εν αγίοις πατρός ημών Αθανασίου του Μεγάλου και Πατριάρχου Αλεξανδρείας ανηγέρθη εκ θεμελίων εν τω σωτηρίω έτει 1866 και ετακτοποιήθη το 1867 Αρχιερατεύοντος του Πανιερωτάτου αγίου Δημητριάδος Κυρίου Δωροθέου και εφημερεύοντος του εν ιερεύσι αιδεσιμωτάτου κυρίου Βησσαρίωνος επιτρόπου δε ιεράς ταύτης εκκλησίας του αξιοτίμου κυρίου Αθανασίου Δ. Καλλίτσου δια συνδρομής των φιλοχρίστων και φιλαλήθων ορθοδόξων χριστιανών των κατοίκων της κωμοπόλεως Αγιάς και των τιμιωτάτων ενοριτών της ιεράς ταύτης εκκλησίας άξιος ο μισθός και αιωνία αυτών η μνήμη. ζωής δε γράψον εν τη βίβλω τούτους άπαντας και γε τον σον ικέτην Χρ. Ευθυμιάδην

Περιουσίαν δε κέκτηται ενός μωρεοκήπου εκτάσεως στρεμμάτων δύο περίπου.

Πανηγύρεις: Την 18^η Ιανουαρίου και την 2^α  Μαΐου.

Ναός ανήκων εις την ενορίαν: Ο ναός του Αγίου Δημητρίου.

Ο ιερός αυτός ναός ως κτίριον παλαιόν και απλούν εν ω τελούνται κατ' έτος δύο πανηγύρεις κατά 26 και 27 Οκτωβρίου. Διοικείται και συντηρείται υπό της ενοριακής επιτροπείας Αγίων Αντωνίων. Είναι απλός δρομικός ναός με εξωνάρθηκα στη νότια πλευρά. Ελάχιστες οι τοιχογραφίες του, ανάγονται στον 18^ο αιώνα. Ο Άγιος Δημήτριος δεσπόζει ένθρονος στο τέμπλο. Περιουσίαν κέκτηται μόνον μικρόν κήπον και ενός κελλίου. Εσωτερικώς σώζονται μερικαί τοιχογραφίαι. Αι δεσποτικαί εικόνες αρχαίαι άνευ χρονολογίας.

Εξωκκλήσια: Ασκηταριά Αγίων Αναργύρων. Απέναντι από την Μονή των Αγίων Αναργύρων (νεότερη Βασιλική), η οποία χρονολογείται στο έτος 1588, διασώζονται στα τοιχώματα των βράχων δύο ασκηταριά. Το χαμηλότερο αποτελείται από τρία επικοινωνούντα ναΐδρια διαμορφωμένα μέσα στην κοιλότητα του βράχου. Διατηρούν και τα τρία τοιχογραφικό διάκοσμο της βυζαντινής περιόδου και των επόμενων αιώνων της Τουρκοκρατίας (12^ος -17^ος αι.). Το άνω ασκηταριό της ίδιας περιόδου διασώζει ίχνη τοιχογραφιών.

ΙΕΡΑΙ ΜΟΝΑΙ:

α) Ι.Μ. Αγίων Αναργύρων.  Το «Καθολικό» παλαιοτέρας Ι. Μονής που κάηκε, είναι μονόχωρος ξυλόστεγη Βασιλική με σπαράγματα τοιχογραφιών του 17^ου αιώνος. Διαδέχθηκε τα ασκηταριά του 12^ου αιώνος. Γνωρίζουμε ότι υπήρχε το 1588 και ανακαινίσθηκε τον 17^ο αιώνα. Από τον περίβολο της Μονής σώζεται μόνον ένας διώροφος οχυρωματικός πύργος, στεγασμένος, με χαμηλό θόλο. Ανατολικά της Ι. Μονής στα τοιχώματα των βράχων σώζονται τα δύο Ασκηταριά των Αγίων Αναργύρων.

Πανηγυρίζει την 1^η Ιουλίου.

β) Ι.Μ. Παντελεήμονος (1292-1580).  Το Καθολικό της Μονής είναι μεταβυζαντινό κτίσμα, κατάγραφο τοιχογραφιών του 17^ου και 18^ου αιώνος. Σταυροειδής, τετρακιόνιος με χορούς αθωνίτικου τύπου, εικάζεται ότι ανηγέρθη το πρώτον, επί Ανδρόνικου Β΄ του Παλαιολόγου -1292 μ.Χ.  Η «δενδροχρονολόγηση» ξυλείας της ναοδομής εκτιμήθηκε του 1358 μ.Χ. και 1557 μ.Χ.  Τα «λυπηρά» του τέμπλου (1600 μ.Χ.) φυλάσσονται στο σκευοφυλάκιο Αγίων Αντωνίων Αγιάς και το Καθολικό της Μονής επανεζωγράφισε το 1724 μ.Χ. ο Πελοποννήσιος μοναχός Γαβριήλ. Η  Τράπεζα της Μονής τοιχογραφήθηκε το 1616. Είναι ανδρικό μοναστήρι με δύο ιερομονάχους, αφιερωμένο στα Εισόδια της Θεοτόκου.

Πανηγυρίζει την 27^ην Ιουλίου και την 21^η Νοεμβρίου.

Πνευματικό Κέντρο: Αγίων Αντωνίων, εντός του οποίου φυλάσσεται Συλλογή μεταβυζαντινών εικόνων.

Κειμήλια εκ του Σκευοφυλακίου της Ενορίας των Αγίων Αντωνίων:

1. ΕΥΑΓΓΕΛΙΟΝ

Διαστάσεις στάχωσης: 0,325Χ0,245.

Περιγραφή: Ευαγγέλιο με βελούδινη επένδυση μαύρου χρώματος. Στην Α΄ όψη, στο κέντρο, φέρει προσηλωμένο αργυρό έλασμα σε σχήμα μεταλλίου με παράσταση της σταύρωσης. Στην β΄ όψη και στο αντίστοιχο τμήμα η παράσταση Ευαγγελιστού.

Στο πρώτο φύλλο αναγράφεται: ΘΕΙΟ ΚΑΙ ΙΕΡΟΝ ΕΥΑΓΓΕΛΙΟΝ αψηε ΕΝΕΤΙΗΣΙ, 1785

Ήτο της Ι.Μονής Αγ. Παντελεήμονος παρά Δημητρίω Θεοδοσίου του εξ Ιωαννίνων.

Το Ευαγγέλιον φέρει 256 σελ. και άλλες 148 Ευαγγελισταρίου.

«Υπό χειρός Δήμου από Ρέτσανη έτος 1666. Ετούτο το θείο Ευαγγέλιο είναι από την Αγιά από τον Άγιο Αντώνιο (διά) συνδρομής της Δημοκα».

2. ΕΥΑΓΓΕΛΙΟΝ (έκδοσις Βενετίας 1811)

Περιγραφή: Ευαγγέλιο με βελούδινη επένδυση χρώματος βυσσινί. Η στάχωση φέρει επίθετα αργυρά ελάσματα που κοσμούσαν παλαιότερα βιβλία. Στις τέσσερις γωνίες μετάλλια με τα σύμβολα των Ευαγγελιστών. Στο κέντρο εικονίδιο με την παράσταση της σταύρωσης. Επάνω από αυτό εξαπτέρυγο και κάτω δικέφαλος αετός. Εκατέρωθεν του αετού δύο ζωόμορφα ελάσματα με την επιγραφή:

Το αριστερό:  ΄΄ξαφαριC ΕΡΤξΗ/ΚCE. KHACTOHΠΟ/ΧΗΡ ΟCΔ/Η ΜΟ

ΑΠΟ/ΤΗ ΡΕ / ΤΑ ΝΗ/ΕΤΟ Ο/CΑΠΟΧΥ αχξξ΄΄.

Στο δεξί: C 1966 ΄΄ΕΤΟ ΤΟΙ ΘΕ/βαΓΓΕΛΗΟΝ Η/ΝιεΠΟΤΗΝ ΑΓΙ/αα

ΑΠΟΤ/ΟΝ ΑΓΗ/ΟΝ ΑΝΤ/ΟΝΗΟΝ/ ΕΝCΗΔΡΟ/ΜΗ ΤΗΨ ΔΗΜΟΚΑ/βλετξ.

Τα τέσσερα μετάλλια των συμβόλων των ευαγγελιστών ενώνονται με ελάσματα που φέρουν φυτική διακόσμηση και είναιδιακοσμημένα με ημιπολύτιμους λίθους (τρεις λίθοι λείπουν).

Στο πίσω μέρος δεκατέσσερα αργυρά εικονίδια περιβάλλουν ένα νεότερο έλασμα με παράσταση της Ανάστασης. Τα εικονίδια απ' τ' αριστερά προς τα δεξιά παριστάνουν: Υπαπαντή, Γέννηση, Βάπτιση, Βαϊοφόρος, Σταύρωση, Ανάσταση, Ανάληψη, Ανάσταση Λαζάρου, Υπαπαντή, Τα Άγια Τοις Αγίοις, Κοίμηση, Ευαγγελισμός, Μεταμόρφωση, Γέννηση. Τα πλακίδια είναι σμαλτωμένα, εκτός από τα 1, 8, 12 και 14, που προέρχονται από άλλα βιβλία.

Από τα σπάνια και πολύτιμα θρησκευτικά μας κειμήλια. Επιτάφιος κεντημένος με μεταξοκλωστή και χρυσοκλωστή. Παρά τη χρονολογία ςχξΗ (6668-5508=) 1168 μ.Χ., το κειμήλιο ανήκει στο έτος αχξΗ, στο 1668 μ.Χ. Διατηρείται και σήμερα στον Ι. Ν. των Αγίων Αντωνίων της Αγιάς. Προλερχεται από τον Ι. Ν. της Παναγίας της Αγιάς σύμφωνα με μια παλαιότερη καταγραφή των κειμηλίων που έγινε από τον παπά Στέργιο Ζιμπή.   Η επιγραφή:

ΕΝΕΤΗ Ε ςχξΗ

ΜΝΙςΙΤΙ ΗΜΟΝ Κ^U

EN TI BACV-Λ^VACO^VTI ΔV-Λ^VCO^V

ΑΝΑςΑC^VA

Δηλαδή «Εν έτει ςχξη (αλλά: αχξη) Μνήσθητι ημών Κύ(ριε) εν τη βασιλεία σου τη δούλη σου Αναστασία». Η αναφερόμενη Αναστασία αφιέρωσε - και ίσως κέντησε η ίδια -  αυτόν τον επιτάφιο στο ναό της Παναγίας της Αγιάς.

Σταυρός αγιασμού

Διαστάσεις: 0,29Χ0,096Χ0,091

Διάμ. Βάσης Χ0,028μ.

Περιγραφή: Ο σταυρός έχει ξυλόγλυπτο πυρήνα. Στη μία όψη, στο κέντρο εικονίζεται η Σταύρωση. Στην κάθετη κεραία η Ανάληψη, η Πεντηκοστή και η Σταύρωση, ενώ στην οριζόντια η εις Άδου Κάθοδος και η Βαϊοφόρος. Στην άλλη όψη, στο κέντρο η Γέννηση. Στην κάθετη κεραία ο Ευαγγελισμός, η Μεταμόρφωσις, η Έγερση του Λαζάρου και στην οριζόντια η Υπαπαντή και η Βάπτιση.

Ο Σταυρός φέρει αργυρή επένδυση με συρματερά και σμάλτα, μπλέ και πράσινου χρώματος, καθώς και ημιπολύτιμους λίθους. Στη λαβή φέρει πλοχμό από συρματερά και στην κορυφή η λαβή επιγραφή, στην οποία αναγράφεται:

΄΄ΔΙΑ CΙΔΡΟΜΗC ΜΑ/ΠΚΙΡCAΦΥ

ΡΙCΙΟΥ/ΧΡΙΣΟΔΟΛΟΥ/    ΕΤΟΥΣ

ΜΡ (1643)/ καταφιμΡΟΘΗΚΗΛ/ΥSITI

ΠΑΝΑΓΙΑ/ΤΙΝ  ΑΓΙΑ/ΔΙΑ  ΧΙΡΟΣ

ΦΟ/ΡΙΠΕΡΓΗ ρα/ΣΤΟ ΚΙΝΟΒΙΟ....

Διατήρηση: Ο ξύλινος πυρήνας έχει καταστραφεί.

Έντυπα χαρτώα εκ του Σκευοφυλακίου

της Ενορίας των Αγίων Αντωνίων Αγιάς

Το πρώτο καθ' αυτό ελληνικό τυπογραφείο στην Βενετία ίδρυσαν ακριβώς στο τέλος του 15^ου αιώνα 1499 οι Κρητικοί Ζαχαρίας Καλλιέργης κα Νικόλαος Βλαστός.

Στο τέλος του 16^ου αιώνα ο Χιώτης Εμμανουήλ Γλυζούνης με τους τυπογράφους Giuliani και Ζanetti (1586-1590) συνεργάζονται (Έλληνας λόγιος και Ιταλοί τυπογράφοι επιχειρημαίες Χριστόφορος και Πιέρρος Ζανέτος;) τυπώνοντας κατεξοχήν θρησκευτικά βιβλία και μάλιστα για χρήση των εκκλησιών της ορθόδοξης Ανατολής.

ΤΟ ΠΑΡΟΝ

ΙΕΡΟΝ

ΕΥΑΓΓΕΛΙΟΝ

Τετύπωται Ενετίησιν παρά τοις κληρονόμοις πέ-

τρου του Τζαννέτου. αναλώμασι τοις αυτών,

επιμελεία δε και επιδιορθώσει, Διονυσίου ιερο-

μονάχου του κατηλιανού μαθητού του πανιε-

ρωτάτου και σοφωτάτου Φιλαδελφείας

κυρίου Γαβριήλ περιέχον και τα των

ευαγγελίων κεφάλαια. ς τον σκοπόν

καθεκάστου κεφαλαίου άτινα ούχ'

υπήρχον εν τοις προτυπωθείσιν

ευαγγελίοις, ως και εν

τω πίνακι δείκνυται.

Έτει από της ενσάρκου

οικονομίας αφπ΄θ΄(1599)

Ετούτο το παρόν εβαγκέληον το αγόρασε ο δήμος της ευγενούς και το επροσίλοσε εις την Παναγήα διά ψυχική του σοτιρία και ύτης το αποξενόσι να έχη τας αράς τον τριακοσίον δέκα κε οκτό θεοφόρον πατέρον και την παναγία μου αντίδικον

νεόφητος ιερομόναχος

και πνευματικός