Περιγραφή Ναού: Μεσοβυζαντινή ξυλόστεγη τρίκλιτη Βασιλική χωρισμένη με πεσσοστοιχίες σε τρία κλίτη. Είναι κτισμένη σε θεμέλια παλαιοχριστιανικού ή Βυζαντινού Ναού. Διακρίνονται εντοιχισμένα αρχαία, παλαιοχριστιανικά και βυζαντινά (1362 μ.Χ.) αρχιτεκτονικά μέλη. Σώζεται στο Ιερό επισκοπικό σύνθρονο. Γνώρισε συνεχείς επισκευές κατά τον 17^ο και 19^ο αιώνα. Στο τελευταίο ανήκουν οι λιγοστές τοιχογραφίες του Ναού που διεσώθησαν.

Με το Ναό έχουν ασχοληθεί διεξοδικά σε μελέτες τους ο Νικ. Γιαννόπουλος παλαιότερα και στα χρόνια μας ο Νικ. Νικονάνος. Είναι δρομικός τρίκλιτος Ναός (Βασιλική) με τοιχογραφίες του 1820 και 1859. Το μνημείο έχει υποστεί πολλές μετατροπές κατά τη διάρκεια της πορείας του. Οι ειδικοί θεωρούν ότι ο υπάρχων βυζαντινός ναός χτίστηκε στο σχέδιο και στο μέγεθος μιας άλλης χριστιανικής βασιλικής και σε μια άλλη φάση, κατά την οποία έπαθε ζημίες, επισκευάσθηκε κατά τον 11^ο αιώνα. Φέρει δύο στρώματα τοιχογραφιών, του 17^ου και του 19^ου αιώνος, της γ΄ φάσης του.

Ο επισκοπικός θρόνος, ο οποίος βρίσκεται στην κόγχη του Ιερού Βήματος, έδωσε την ευκαιρία στο Γερμανό Μαυρομάτη να ταυτίσει το ναό αυτό με το ναό της Θεόπαιδος, ο οποίος αναφέρεται, σε έμμετρη επιγραφή του 11^ου αιώνος, ότι κτίσθηκε ή απόκτησε στέγη από το βυζαντινό αξιωματούχο Ευστάθιο. Ο ναός, ο βυζαντινός, κτίσθηκε κατά το Νικ. Νικονάνο στον 11^ο αιώνα.

Παραθέτουμε τη μοναδική γραπτή αρχαιολογική μαρτυρία για την πόλη Βέσαινα. Την αντέγραψε ο Θεόδωρος Χατζημιχάλης από τον κατάλογο της Αρχαιολογικής Συλλογής της Αγιάς και την ενσωμάτωσε σε χειρόγραφό του σχετικό με τον Όσιο Συμεών από το Βαθύρεμα της Αγιάς. Το χειρόγραφό του δεν δημοσιεύθηκε όσο ο ίδιος ζούσε και έτσι ως πρώτη δημοσίευση της εγγραφής παρουσιάζεται αυτή του Νικ. Γιαννόπουλου.

Η επιγραφή είναι η ακόλουθη:

+ΚΑΛΛΙΠΟΝΩΝ ΙΔΡ[Ω]

ΤΟC APICTEIHCI MOΓ(ΩΝ) (ή ΜΟΓΗΣΑΣ)

ΟΝ ΚΑΤΑΜΑΡΨΟΝ ΙΕΡΟΝ ΤΗS

ΘΕΟΠΑΙΔΟC ΥΠΕΡΘΕΝ

ΕΥCTAΘΙΟC TEYΞΕ

ΤΕΓΕΟΝ ΟC ΛΑΧΕΝ ΑΓ (103)

ΕΙΝ ΓΑΙΑΝ

ΤΗΝΔΕ ΒΕCAINHC KY

ΔΑΛΙΜΟC ΠΡΩΤΟCΠΑΘ[ΑΡΙΟΣ]

Ο ναός κατά τον 17^ο αιώνα ανακαινίσθηκε και απόκτησε τοιχογραφίες, για να υποστεί στην πρώτη εικοσαετία του 19^ου αιώνα μετατροπές και να αποκτήσει το στρώμα των τοιχογραφιών, το οποίο σώζεται αρκετά αλλοιωμένο σήμερα. Η επιγραφή, η οποία μαρτυρεί την επέμβαση στο κτίριο και στην εικονογράφηση, δημοσιεύθηκε από τον Νικ. Γιαννόπουλο και είναι η ακόλουθη:

+Ανηγέρθη και ανιστορήθη ο θυίος ουτος και πάνσεπτος ναός / της

Πανευλογημένης ενδόξου Δεσποίνης ημον Θεοτόκου και Α[ει]παρθένου

Μαρίας, ονόματι Κοίμησις, αρχιερατευόντον τον πανιεροτάτον / κε

λογιωτάτον Κοιρίου Κοιρίου Αθανασίου. Εβρισκόμενη υερεις Ιω. ιερέας,

Θεοδοσίου εν κώ - / μη εν κόπον ............ διά συνδρομής ..........»

Στα 1859 ιστορήθηκε ο νάρθηκας από το σαμαρινιώτη ιερέα Γεώργιο. Το δηλώνει η επιγραφή η οποία σώζεται στο υπέρθυρο της εισόδου στον κυρίως ναό, στον ανατολικό τοίχο του νάρθηκα. Την επιγραφή δεν την είχε δημοσιεύσει ο Νικ. Γιαννόπουλος. Είναι η ακόλουθη:

«ΔΙΑ ΕΞΟΔΟΥ ΤΟΥ ΔΟΥΛΟΥ ΣΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΙΕΡΕΟS KAI OIKONOMOY .............. /  KE THΣ ΠΡΕSBITEPIS AUTOU ΣΜΑΡΑΗΔΟΥ ΑΡΧΙΕΡΑΤΕΥΩΝ Κ(ΥΡΙΟΥ) ΔΩΡΟΘΕΟΥ / εν ετει 1859 Δ.Κ. / Β. 17 χειρ ιερεος Γεωργίου Σ.Μ.Ρ.Ν.»

Στο ιερό, δεξιά και πάνω από το τόξο της εισόδου, που οδηγεί στην πρόθεση, υπάρχει η χρονολογία της ιστόρησης του Ιερού:

«Ι(ΣΤ)ΟΡΗΘΙ ΤWΙΕΡΟΝ / ΕΝΕΤΗ 1822»

Οι εργασίες οι οποίες έγιναν τα τελευταία χρόνια για την επισκευή του ναού βοήθησαν να τονιστούν τα βυζαντινά του στοιχεία, δεν έχουν όμως, προχωρήσει στη συντήρηση των τοιχογραφιών της νεότερης εποχής, οι οποίες καλύπτουν με τη σειρά τους ένα άλλο στρώμα τοιχογραφιών της εποχής του 17^ου αιώνος.

Πανηγύρεις: Την 15^η Αυγούστου.

Παρεκκλήσια:

Ναοί ανήκοντες στην Ενορία:

ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΤΟΥ ΝΕΟΥ του εν Βουναίνης

Περιγραφή Ναού: Μνημείο του 18^ου αιώνος με μεταγενέστερες επεμβάσεις και τοιχογραφίες του 1820/22.

Οι μόνες πληροφορίες που έχουμε προέρχονται από τον Ν. Γιαννόπουλο, ο οποίος έγραψε σε μικρό του δημοσίευμα ότι κατάγραψε κατά την επίσκεψή του στο χωριό στα 1934.  Η επίσκεψή του στον Αετόλοφο ήταν και βιαστική και οπωσδήποτε όχι ευχάριστη.  Για τον ίδιο το ναό δεν μας άφησε πολλά στοιχεία. Του χρωστάμε τη διάσωση της επιγραφής του ναού, η οποία πια δεν υπάρχει. Την αναδημοσιευουμε για να τη σχολιάσουμε.

« - ΑΝΗΓΕΡΘΗ ΚΑΙ ΑΝΙΣΤΟΡΗΘΗ Ο ΘΥΟΣ ΟΥΤΩΣ ΚΑΙ ΠΑΝΣΕΠΤΟΣ ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΚΑΙ ΕΝΔΟ / ΞΟΥ ΜΕΓΑΛΟΜΑΡΤΥΡΟΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΤΟΥ ΝΕΟΥ ΑΡΧΙΕΡΑΤΕΥΟΝΤΩΝ ΠΑΝΙΕΡΟΤΑΤΟΝ ΚΕ ΛΟΓΙΩΤΑΤΟΝ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΩΝ ΗΜΩΝ ΔΕ ΑΥΘΕΝΤΩΝ ΚΑΙ ΔΕΣΠΟΤΟΥ ΚΥΡΙΟΥ / ΚΟΙΡΙΟΥ ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΑΔΟΣ. ΟΙ ΔΕ ΕΒΡΙΣΚΟΜΕΝΟΙ ΙΕΡΕΙΣ ΛΕΟΝΤΙΟΥ ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΟΥ / ΚΑΙ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ ΙΕΡΕΟΣ ΚΑΙ ΙΩΑΝΝΟΥ ΙΕΡΕΟΣ ΚΕ ΠΡΟΕΣΤΟΤΗ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΣ ΖΑΓΓΛΗ νάσιος Παπαγεωργίου / Συνδρομή της Δανιλακοις. Πήτροπος Μήτρος Παλπάγας. Εν έτει 1820 Νοεμβρίου 8, κε παρ'εμού ευτελούς χήρ Κωνσταντή Μουσελιτσανιώτη».

Πρώτα-πρώτα μαθαίνουμε ότι ζωγράφος του ναού ήταν ο καλόγερος από το χωριό Σελίτσιανη της Αγιάς, τη σημερινή Ανατολή, Κωνσταντίνος, γνωστός στην περιοχή από παλαιότερη ιστόρηση τηςε μοναστηριακής εκκλησίας, του καθολικού της Μονής των Εισοδίων στο Μεταξοχώρι της Αγιάς. Η κατάληξη επομένως της επιγραφής πρέπει να πάρει την επόμενη μορφή: «...... χηρ Κωνσταντή Μον[αχού] σελιτσανιώτη».  Αυτός είναι ο αυτοχαρακτηριζόμενος, κατά τη συνήθεια των καλογέρων, «ευτελής». Η λέξη «Δανιλάκοις» είναι βέβαια γένους αρσενικού υποκοριστικό του Δανιήλ -> Δανιηλάκης -> Δανιλάκης. Για το λόγο αυτό οι δύο λέξεις, «Συνδρομή της» πρέπει να νοηθούν ως μια, στη λέξη «Συνδρομητής».

Αξιόλογη μας είναι η ιδιότητα των δυο ανδρών, του Νάσιου Παπαγεωργίου και του Τριαντάφυλλου Ζαγγλή. Μετά τη φυγή του Βελή, στα 1819, από τη Δέσιανη, στην ταραγμένη περίοδο της προσπάθειας των σουλτανικών στρατευμάτων να λυγίσουν τη δύναμη του Αλή, βρήκαν οι ντόπιοι την ευκαιρία να εκλέξουν τους προεστώτες τους. Ο Βελής είχε ήδη από τις 20 Αυγούστου του 1820 παραδοθεί στους Τούρκους. Δεν είναι και τυχαίο ότι όλες οι διατηρούμενες εκκλησίες του χωριού ιστορήθηκαν και πάλι στο διάστημα 1820-1822, όπως θα διαπιστώσουμε παραθέτοντας και τα στοιχεία για τους υπόλοιπους ναούς.

Εκτός από την παρατήρηση, που ισχύει για τους τρεις ναούς για τους οποίους παραθέτει στοιχεία ο Ν. Γιαννόπουλος, ότι δηλ. είναι «παλαιοί, υποστάντες μεταγενεστέρας ανακαινίσεις», δεν δίνονται στο δημοσίευμα άλλες πληροφορίες. Ο ναός είναι καθολικό μονής, μονόκλιτος με νάρθηκα. Πρίν μπούμε στο ναΐσκο, στην κόγχη, πάνω από το υπέρθυρο της δυτικής εισόδου, πλάι στη μορφή του αγίου Νικολάου διαβάσαμε την επιγραφή.

«Ο Αγιος Νικόλαος ο νέος

δέησις του δούλου του

θειου Δημητρίου

Ζαχαράκη

1821»

Σε παρακείμενη, νότια του ναού, βρύση, η οποία «ανακαινίστηκε» με αρκετό τσιμέντο στα 1972, οι τεχνίτες είχαν την καλή έμπνευση να διατηρήσουν εντοιχισμένη, προξενώντας ελάχιστη ζημία, μια επιγραφή σχετική με μια άλλη ανακαίνιση της βρύσης στα 1831:

Προχωρώντας στο  εσωτερικό του ταπεινού ναΐσκου, εκτός από λίγες τοιχογραφίες, οι οποίες γλίτωσαν από το επίχρισμα του ασβέστη, μια επιγραφή μικρή μας διασώζει τη χρονολογία της ιστόρησης του νότιου τοίχου:

«1822

Φε[β]ρο[υ]αρ[ίου]

26»

Στο Ιερό, στην Προσκομιδή, σε κακοπαθημένο τρίπτυχο, συναντήσαμε ένα πλήθος ονομάτων ιερέων, ιερομονάχων, μοναχών και μοναζουσών, και λαϊκών συνδρομητών του ναού ή «κεκοιμημένων» για μνημόνευση, τα οποία στον ονοματολόγο θα φανούν, πιστεύουμε πολύ χρήσιμα. Αντιγράφουμε από το τρίπτυχο αυτό, το οποίο φέρει στην επίστεψη την εικόνα του αγίου Νικολάου του νέου, δεξιά του παρατηρητή τη σελήνη προσωποποιημένη και τον ήλιο αριστερά, την ακόλουθη μικρογράμματη επιγραφή:

«ανιστορίθη η πρό

θεσις αυτή του αγιου οσιο

μάρτυρος νικολάου του νέου

με τα κελία ομού δια εξόδων των φι

λοχρήστων χριστιανών συνδρομής δε και κό

που Ιωάννη Χρυσικού. Έτους αψκα΄ (=1721)»

Στα δύο πτυσσόμενα φύλλα του τριπτύχου υπάρχουν λίγα και δυσδιάκριτα ονόματα. Στο κεντρικό όμως και πολλά είναι και ευδιάκριτα. Σημειώνουμε μόνον τα ονόματα των ιερέων, των ιερομονάχων, των μοναχών και των μοναζουσών:

Ιερείς                      Μοναχοί              Ιερομόναχοι                Μοναχές

Μιχαήλ                    Γεράσιμος             Ευγένιος                     Κυπριανή

Τριαντάφυλλος        Μακάριος             Παρθένιος                   Σιμιανή

Μιχαήλ                     Διονύσιος             Νεόφυτος                     Σάρρα

Αδάμης

Κομνηνός

Αθανάσιος

Αναστάσιος

Μιχαήλ

Αβράμης, Φίλος, Ιωακείμ, Ιωάννης, Αλέξανδρος, Συράκης κ.α.

Στο βόρειο τοίχο του ναού εξωτερικά διακρίνεται η φραγή της εισόδου. Η επιγραφή η οποία βρισκόταν σε μικρή παραλληλόγραμμη πλάκα πάνω από την κλειστή είσοδο, πνιγμένη από τα αλλεπάλληλα ασβεστώματα δεν αφήνει να εξακριβώσουμε μιαν άλλη πιθανώς χρονολογία. Η φραγή πάντως της εισόδου αυτής έγινε πριν να ιστορηθεί ο ναός στα 1821-22, επειδή οι τοιχογραφίες στο εσωτερικό συνεχίζονται χωρίς διακοπή στο σημείο αυτό.

Πανηγύρεις:  Την 9^η Μαΐου.

β) ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΑΓΙΩΝ ΘΕΟΔΩΡΩΝ

Περιγραφή Ναού: Τρίκλιτη βασιλική. Διατηρεί τοιχογραφίες καλής τέχνης του 18ου και 19ου αιώνος.

Μικρός ναός, δρομικός, με νάρθηκα. Σώζεται και το μικρό του κωδωνοστάσιο. Βρίσκεται πολύ κοντά στο δρόμο που ενώνει σήμερα το χωριό με την Αγιά. Ο Νικ. Γιαννόπουλος δεν έδωσε παρά λίγα στοιχεία γι' αυτόν. Δεν βρήκε επιγραφή και τότε. Βρήκε όμως μέσα στο ναό διάφορα μάρμαρα παλαιοχριστιανικά και βυζαντινά. Ένα από αυτά το είδαμε κατά την επίσκεψή μας στον ίδιο ναό. Ο Νικ. Γιαννόπουλος το περιγράφει ως «......... μάρμαρο αδήλου χρήσεως πυραμιδοειδές ...... μετά γλυφών λεπιδωτών». Έχουμε τη γνώμη ότι πρόκειται για αναπαράσταση κυπαρισσιού προερχόμενο από διάκοσμο κάποιου τάφου. Αυτή την εντύπωση τουλάχιστον μας έδωσε η πρώτη του εξέταση. Σήμερα είναι επιχρισμένο με ασβέστη, πλάι στα λίθινα κηροπήγια στο νάρθηκα. Οι τοιχογραφίες είναι πολύ νεότερες του τέμπλου και των εικόνων και πιθανότατα ανήκουν στον ίδιο ζωγράφο με τις άλλες εκκλησίες του χωριού της εποχής 1820-21.

Στον ανατολικό τοίχο του νάρθηκα, στην κάτω ζώνη και τελευταία προς το μέρος του νότιου τοίχου εικονίζεται σε τοιχογραφία ο Ισαπόστολος Κοσμάς ο Αιτωλός. Αριστερά από το φωτοστέφανο και το πρόσωπο του σημειώνεται:

Ο ΑΓΗ[ΟΣ] ΚΟ

ΣΜΑΣ ΚΗΤ

ΟΣ ΤΟΥ ΑΓΗ[ΟΥ] ΟΡΟ[Υ]Σ

ΚΑΙ ΤΟΥ ΠΟΚΟΡΟΥ

Ο ΜΕΓΑΣ ΑΘΛΗΤΗΣ

ΗΕΡΟΚΥΡΙΞ ΟΣΙΟ

ΜΑΡΤΗΣ»

Σε εικόνα του τέμπλου, η οποία εικονίζει τον Ιωάννη τον Πρόδρομο διαβάσαμε την επιγραφή:

ΔΕ ΥC

IC THN

ΔΟΥΛΗΝ

ΤΟΥ ΘΕΟΥ

ΠΕΡ

ΔΙΚΟ»

Δηλαδή «Δέησις της δούλης του Θού Περδίκω[ς]».

Στη δεκάπλευρη πυραμιδοειδή βάση ενός Αγίου Ποτηριού, βρήκαμε μια επιγραφή, η οποία καλύπτει έξι συνεχόμενες πλευρές. Μας διασώζει το όνομα ενός ιερέα και την πρεσβυτέρας του και του επιτρόπου του ναού στα 1821:

    ΤΟ               ΑΠ                  ΤΡΙ                   ΑΝ                   ΠΙ

ΑΓΙΟ            Ο ΧΟ                ΑΝΤ                 ΓΕΛ                ΤΡΟ

Ν ΓΙΟ           ΡΙΟΝ            ΑΦΙΛΟ                ΟS Π               ΠΟS      18

ΤΙΡΙV             ΔΕC               HEPE               PICBI              ΠΑΝ      21

    ΙΝΕ            ΑΝΗ                   ΟS              TEPAS             ΑΓΙΟ

                                                                                                  ΤΙS

Δηλαδή «Το Άγιον Ποτήρι[ο]ν  [ε]ι νε από χορίον Δεσανη Τριανταφιλο[υ] ηερεος ανγελος (=Αγγέλως) πρισβιτέρας [ε]πίτροπος Πααγιότις 1821».

Στο κωδωνοστάσιο, πάνω από την είσοδο, ως ανώφλι, έχει τοποθετηθεί παραλληλόγραμμη πλάκα από λευκό μάρμαρο, βάση πιθανότατα κάποιου αγάλματος, όπως δείχνουν οι υπάρχουσες εσοχές της στήριξης.

Το ότι και ο ναΐσκος αυτός είναι παλαιότερος του 1821 αποδείχνουν μια σειρά σημειώσεων σε παλαίτυπα, εκδόσεις Βενετίας, τα οποία συναντήσαμε στο ναό της Παναγίας στο ίδιο χωριό. Σε ακέφαλο Πεντηκοστάριο, στη σελ. 3, γράφεται:

«το παρόν πεν[ν]τι κοστάριον / ινι του αγιου θιοδορου από / χορίον δεσιανης αφι[ε]ρο / τε .............. ετος 1782 / απριλιου 22 / αθανάσιος Παπα Γεωργίου Γραφο τα ανοθεν».

Στο ίδιο παλαίτυπο, στη σελ. 4, καταγράφεται το όνομα του Ιωάννη γιου του Παπαγιώργη, ο οποίος καταγόταν από το Μοριά:

«Ιωάννης Π[α]π[α] Γεώργη: Μοραϊτης

1847: Δικιμ[βρίου] 12»

Στην ίδια σελίδα  ολιγογράμματος κάτοικος του χωριού σημειώνει

«Των Κιριων της ζοης. υτούτου το βυβλήον ηναι

του αγιου θεοδορου του / στρατιλάτου οπιος το παρούν

να υναι αφορισμενους και εποικα / τάρατος. Ετος 1859

μαιου 12 / γραφου εγω αναγνωστης παντουλης».

και μετά την απελευθέρωση της Θεσσαλίας ένας άλλος σημειώνει, χωρίς να ξεπερνάει στη λογιοσύνη τον προηγούμενο, αν και παινεύεται ότι, σ' ένα χωριουδάκι με ελάχιστους κατοίκους ήταν «αρχιψάλτης»:

«1882 γεωργιος γραφω, ετουτου το πεντηκο(στ)αριον είναι

ου θεοδορου του τηρανος (!) 1882, τη 4 Μαϊου γεώργιος

γράψας

οπιος θα τοπαρη να διαβαση να το παγενη εις τον τοπον του

εκει οπου καθετ' ο γιωργης αρχιψαλτης

γραψασ»

Στο ναό των Αγίων Θεοδώρων υπάρχει το τέμπλο το οποίο αναφέρει ο Ν. Γιαννόπουλος και λίγες εικόνες, παλαιότερες του ναού. Δεν είδαμε τις εικόνες του χορού των Αποστόλων, τις οποίες βρήκε αποθηκευμένες στο ναό. Του φάνηκε μάλιστα αρκετά παράξενο, το ότι κάποιος γραμματέας της Κοινότητας δεν του επέτρεψε να πάρει μία για το Βυζαντινό Μουσείο της Αθήνας.

Πανηγύρεις:

ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΤΑΞΙΑΡΧΩΝ ΑΡΧΑΓΓΕΛΩΝ ΜΙΧΑΗΛ ΚΑΙ ΓΑΒΡΙΗΛ

Μικρός μονόχωρος ναΐσκος με τοιχογραφίες του 1800.

Μικρός δρομικός ναός με νάρθηκα, περνάει απαρατήρητος λόγω του μεγέθους του και της εξωτερικής του μορφής, η οποία δε διαφέρει από τα ταπεινά κάπου-κάπου σωζόμενα τουρκόσπιτα. Ο Νικ. Γιαννόπουλος δεν αναφέρει τίποτε γι' αυτόν. Μπήκαμε στο σκοτεινό εσωτερικό του και διαπιστώσαμε ότι διασώζει την επιγραφή του σχεδόν ανέπαφη. Είναι χτισμένος και ιστορημένος, κατά το περιεχόμενο της επιγραφής, στα 1800, στα χρόνια του μητροπολίτη της Δημητριάδας Αθανασίου του Κυπρίου, με συνδρομές του επίτροπου Μήτζου Δημητρίου Τζιαμα[ν]του, του γιού του Συράκη και δωρεές όλων των κατοίκων του χωριού.

Η επιγραφή βρίσκεται στο υπέρθυρο του δυτικού τοίχου του κυρίως ναού και είναι η ακόλουθη:

«ΑΝΕΓΕΡΘΗ ΚΑΙ ΑΝΙΣΤΟΡΗΘΗ Ο ΘΙΟΣ ΟΥΤΟΣ ΚΑΙ ΠΑΝΣΕΠΤΟΣ ΝΑΟΣ / ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΚΑΙ ΕΝΔΟΞΟΥ ΑΡΧΑΓΓΕΛΟΥ ΜΗΧΑΗΛ ΚΑΙ ΓΑΒΡΗΙΛ ΑΡΧΙΕΡΑΤΕΥΟΝΤΩΣ / ΤΟΥ ΠΑΝΗΕΡωΤΑΤΟΥ ΚΑΙ ΛΟΓΙωΤΑΤΟΥ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΟΥ ΗΜΩΝ ΔΕ ΑΥΘΕΝΤΟΥ ΚΑΙ / ΔΕΣΠΟΤΟΥ ΚΟΙΡΙω  ΚΟΙΡΙω  ΑΘΑΝΑΣΙω ΔΗΜΗΤΡΙΑΔΟΣ ΣΥΝΔΡΟΜΗΤΗΣ ΚΑΙ ΕΠΙΤΡΟ / ΠΟΣ ΜΗΤΖΟΥΣ ΤΖΑΜΑΤΟΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΙΟΥ ΑΥΤΟΥ ΣΙΡΑΚΥ ΚΑΙ ΔΙ ΕΞΟΔΟΥ ΚΑΙ ΕΛΕΟΥ ΤΩΝ ΠΑΝΤΩΝ / ΤΟΝ ΧΡΟΙΣΤΙΑΝΟΝ ΕΤΙΛΗΟΘΗ ΦΡΒΟΑΡΙΟΥ ΣΤ ΕΝΕΤΗ 1800».

Εξωκκλήσια:

1.- ΑΣΚΗΤΑΡΙΟ ΤΗΣ ΑΝΑΛΗΨΕΩΣ

Πάνω από το χωριό, στην πλαγιά του λόφου «Αετός», ένα μικρό φυσικό σπήλαιο μετατράπηκε σε ασκητήριο μοναχών. Εσωτερικά το κοίλωμα του βράχου δεν έχει μετατραπεί. Χτίστηκε όμως στην είσοδό του τοίχος και αφέθηκε μια μικρή είσοδος. Στη θέση της επιχρισμένης Κόγχης λίγα ίχνη μαρτυρούν την ύπαρξη τοιχογραφιών. Κατά το Νικ. Νικονάνο υπάρχουν δυο στρώματα από αυτές. Το αρχικό, κατά τον ίδιο πρέπει να ανάγεται στα βυζαντινά χρόνια.

2.- ΕΞΩΚΚΛΗΣΙ ΤΟΥ ΠΡΟΔΡΟΜΟΥ -> 1955 στη θέση παλαιότερου Ναού

Σε απόσταση 3 χιλιομέτρων έξω από το χωριό βρίσκεται ο ναός του Προδρόμου. Το κτίριο είναι πρόσφατο (1995) και υψώθηκε στα ερείπια παλαιότερου ναού. Ο Θεοδ. Χατζημιχάλης επισημαίνει την ύπαρξη ενός μεγάλου κίονα στη θέση αυτή και υποθέτει την ύπαρξη ειδωλολατρικού ιερού στο χώρο αυτό. Ο Ν. Νικονάνος στις μέρες μας επισημαίνει επιπλέον την ύπαρξη ενός μεγάλου μαρμάρου 80Χ63Χ60 εκ.και το μισό από το στόμιο ενός παλαιού πηγαδιού.

3.- ΕΡΕΙΠΙΑ ΑΓΙΟΥ ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ

(εις θέση «Τσεκίρι»).

Ότι απόμεινε είναι λίγα από τη θεμελίωσή του και το ναωνύμιο. Ένας αριθμός εικόνων του ίσως σώζεται ανάμεσα στις συγκεντρωμένες στην Παναγία. Και αυτές όλες βρίσκονται σε πολύ κακή κατάσταση.

Έτεροι Ναοί:

Στην περιοχή του χωριού μέσα στην ιδιοκτησία του Τσάπου υπάρχει το ναωνύμιο «΄Αγιοι Απόστολοι», ενδεικτικό της ύπαρξης ναΐσκου παλαιότερα. Στην κορυφή του λόφου «Αετός» επίσης αναφέρεται ότι υπήρχε ναΐσκος της Αγίας Τριάδας. Κατά την ισοπέδωση του χώρου πρίν δύο χρόνια, βρέθηκαν τα θεμέλια και τοίχοι μικρού ύψους ενός μικρού κτίσματος κατά τις πληροφορίες κατοίκων του χωριού. Στη θέση των Αγίων Αποστόλων ως δεύτερο τοπωνύμιο ακούγεται το «Παλιόπυργος».  Ο Θ. Χατζημιχάλης διατηρεί τη μορφή του «Παλαιόπυργος» προσθέτοντας ότι στα χρόνια του διακρίνονταν «αμυδρότατα ίχνη» του ναΐσκου. Νότια της πλατείας του χωριού, το ναωνύμιο «΄Αγιος Γεώργιος» είναι δηλωτικό της ύπαρξης σε παλαιότερα χρόνια ομώνυμου ναού.

Εκτός των δύο Ναών, που αναφέρθηκαν παραπάνω, προσθέτουμε το Ναό των Αγίων Θεοδώρων, το Ναΐσκο των Αρχαγγέλων Μιχαήλ και Γαβριήλ, τα ερείπια του Αγίου Αθανασίου (Τσεκίρι) και των Αγίων Αποστόλων, καθώς και το ασκηταριό της Ανάληψης στην πλαγιά του λόφου Αετός. Μαρμάρινα υπολείμματα από παλαιότερο Ναό (μονόλιθος κίονας - στόμιο πηγαδιού) και ενδείξεις για την ύπαρξη παλαιότερου μνημείου υπάρχουν και στη θέση στην οποία πρόσφατα (το 1955), χτίστηκε ο Ναΐσκος του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου, σε μικρή απόσταση από το χωριό, ανάμεσα στην Αγιά και στον Αετόλοφο (2,5 χλμ.).

Βιβλιογραφία: Ν.Α. Bees: Aus dem Nachlas von N. A. Bees: BNJ (1971 - 1976) 144 - προσθήκες, σ. 230. Χατζημιχάλης, 128 - 129. Νικονάνος 129 και ΑΘΜ 3 (1974) 21. Αγραφιώτης 15-57.